سنجش شاخص ترکیبی عدالت اقتصادی با رویکردی اسلامی در ایران (۱۳۷۳−۱۳۹۶)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد/دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی

2 استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی (ره)

3 دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی

4 دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

شاخص‌های ترکیبی در ادبیات اقتصادی، سنجه‌هایی مناسب برای ارزیابی عملکرد و آگاهی از فاصله وضعیت موجود با اهداف برنامه‌ها و سیاست‌های اقتصادی می‌باشد. هدف این مقاله، ارائه و سنجش شاخص ترکیبی عدالت اقتصادی با رویکردی اسلامی است که به‌لحاظ روش، الگوی OECD را مدنظر دارد. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که «توزیع منصفانه منابع، فرصت‎ها و امکانات براساس شایستگی‎ها»، «توجه به حق منابع و عوامل تولید، توجه به حق نسل‌های آینده»، «سهم‎بری عوامل تولید براساس استحقاق‌ها و میزان مشارکت»، «بازتوزیع درآمد و ثروت» و «توجه به بهبود وضعیت رفاه جامعه» از مهم‌ترین مؤلفه‌های شاخص ترکیبی عدالت اقتصادی با رویکردی اسلامی هستند. همچنین، رابطه مثبت میان «شاخص فیزیکی کیفیت زندگی»، «میزان بهره‌مندی از امکانات رفاهی»، «میزان بهره‌وری کل عوامل تولید»، «شاخص رفاه آمارتیا سن»، «نسبت سهم جبران خدمات کارکنان در حساب‌های ملی به تولید ناخالص داخلی» و «سنجه نسبت سرمایه‌گذاری در بخش تأسیسات و تجهیزات زیربنایی به برداشت از منابع طبیعی» و در مقابل رابطه منفی «شاخص فوستر، گریر و توربک» با روند عدالت اقتصادی برقرار می‌باشد. با توجه به محاسبات انجام‌گرفته شده، شاخص ترکیبی عدالت اقتصادی با رویکردی اسلامی در ایران از سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۹۶، غیر از موارد اندکی روندی صعودی داشته است.

کلیدواژه‌ها


* القرآن الکریم.
1. ابن‌شعبه حرانى‏، حسن بن على‏ (1404)، تحف العقول، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین‏.
2. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
3. الأزهری الهروی، أبومنصور محمد بن أحمد (2001م)، تهذیب اللغة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
4. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (1389)، گزارش بهره‎وری اقتصاد ایران 1367−1386، معاونت اقتصادی، اداره حساب‎های اقتصادی.
5. بختیاری، صادق (1382)، تحلیلی از توزیع درآمد با استفاده از روش پارامتریک، تهران: معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی.
6. پیله‌فروش، میثم (1384)، «شاخص‌های عدالت اقتصادی و اندازه‌گیری آن (مطالعه موردی: استان قزوین)»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته معارف اسلامی و اقتصاد، تهران: دانشگاه امام صادقg.
7. تمیمى آمدى، عبدالواحد بن محمد (1366)، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم: دفتر تبلیغات‏.
8. توتونچیان، ایرج و حسین عیوضلو (1379)، «کاربرد نظریه عدالت اقتصادی در نظام اسلامی توزیع ثروت و درآمد»، تحقیقات اقتصادی، ش57، ص97−132.
9. حسینی زبیدی، محمدمرتضى (1414ق)،‏ تاج العروس من جواهر القاموس،‏ بیروت‏: دارالفکر.
10. حکیمى، محمدرضا؛ محمد حکیمى و علی حکیمى (1380)، الحیاة، ترجمه احمد آرام، تهران‏: دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏.
11. خسروی‌نژاد، علی‌اکبر (1391)، «برآورد فقر و شاخص‌های فقر در مناطق شهری و روستایی»، مدل‌سازی اقتصادی، دوره 6، ش2، ص39−60.
12. خمینی، سیدروح‌الله (1389)، صحیفه امام:‏‏ مجموعه آثار امام خمینی‏‏e‏‏، چاپ پنجم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیe.
13. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دارالشامیة.
14. راغفر، حسین؛ محدثه یزدان‌پناه و زهرا شکری (1396)، شاخص‌های فقر و نابرابری در ایران 13631394، تهران: پژوهشکده مطالعات اقتصادی دانشگاه الزهرا.
15. رجایی، سیدمحمدکاظم (1392)، «مفهوم و شاخص عدالت اقتصادی»، معرفت اقتصاد اسلامی، دوره 5، ش1، ص79−104.
16. رجایی، سیدمحمدکاظم و سیدمهدی معلمی (1390)، «درآمدی بر مفهوم عدالت اقتصادی و شاخص‌های آن»، معرفت اقتصاد اسلامی، دوره 2، ش2، ص5−30.
17. سیدجوادین، سیدرضا (۱۳۷۳)، «تأثیر جبران خدمات در نگهداری نیروی انسانی»، دانش مدیریت، ش۲۶، ص50−۵5.
18. سیدنورانی، سیدمحمدرضا و سیداحسان خاندوزی (1395)، «معرفی و محاسبه شاخص ترکیبی عدالت اقتصادی از منظر اسلامی در ایران»، مجلس و راهبرد، 23 (85)، ص57−84.
19. شریف الرضى، محمد بن حسین ‏(1414ق)، نهجالبلاغه، ترجمه حسین انصاریان، چاپ دوم‏، تهران:‏ پیام آزادى.
20. صادقی، سیدکمال؛ محمدباقر بهشتی؛ رضا رنج پور و سعید ابراهیمی (۱۳۹۶)، «برآورد شاخص‌های نابرابری شهری و روستایی ایران (1369−1394)»، دومین کنفرانس سالانه اقتصاد، مدیریت و حسابداری، اهواز، دانشگاه شهید چمران−سازمان صنعت، معدن و تجارت خوزستان.
21. صدر، سیدمحمدباقر (1393)، اقتصاد ما، ج1، قم: پژوهشگاه علمى تخصصى شهید صدر.
22. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1393ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
23. طریحی، فخرالدین بن محمد (1375)، مجمع البحرین، تهران: مکتبة المرتضویه.
24. طوسی، محمد بن الحسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
25. عیوضلو، حسین (1386)، شاخص‌های عدالت اقتصادی، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام.
26. فراهانی فرد، سعید (1386)، «عدالت بین‌نسلی در بهره‌برداری از منابع طبیعی»، اقتصاد اسلامی، دوره 7، ش25، ص125−156.
27. فیومی، احمد بن محمد (1414ق)، المصباح المنیر، چاپ دوم، قم: مؤسسه دارالهجره.
28. قرشى بنایى، علی‌اکبر (1412ق)، قاموس قرآن، چاپ ششم‏، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
29. کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی،‏ چاپ چهارم،‏ تهران‏: دارالکتب الإسلامیة.
30. مجلسى، محمدباقر (1403ق)، بحارالأنوار، چاپ دوم‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.‏
31. مطهری، مرتضی (1390)، مجموعه آثار (مقدمه‎ای بر جهان‌بینی اسلامی)، تهران: صدرا.
32. مطهری، مرتضی (1394)، عدل الهی، چاپ چهل و پنجم، تهران: صدرا
33. نورى، حسین بن محمدتقی (1408ق‏)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل‌البیتg.‏
34. Allingham, M. G., (1972), “The measurement of inequality”, Journal of Economic Theory, Volume 5, Issue1, August 1972, PP: 163-169.
35. Atkinson, A.B., (1970), “On the measurement of inequality”, Journal of Economic theory, N2. pp: 244-263.
36. Atkinson, A.B., (1987), “On the measurement of Poverty”, Econometrica, 55, pp: 749-764.
37. Bleichrodt, Han, Doorslaer, Eddy van (2006), “A welfare economics foundation for health inequality measurement”, Journal of Health Economics, 25, pp: 945-957.
38. Champernowne, D. G. ,(1974), “A Comparison of Measures of Inequality of Income Distribution”, Economic Journal, vol. 84, issue 336, 787-816.
39. Cheli, B., & Lemmi, A., (1995), “A "totally" fuzzy and relative approach to the measurement of poverty”, Economic Notes, 24(1), pp: 115–134.
40. Enste, D.H., Wies, J,.(2013), International Justice Monitor 2013: A comparison of 28 countries for the years2000 to 2012 across six justice dimensions [Internationaler Gerechtigkeitsmonitor 2013: Ein Vergleich von 28 Ländern für die Jahre 2000 bis 2012 über sechs Gerechtigkeitsdimens. Köln.
41. Foster, James; Greer, Joel & Thorbecke, Erik (1987), “A Class of Decomposable Poverty Measures”, Econometrica, 52 (3), pp: 761-65.
42. Garcia, S.M., Staples, D.J., & Chesson, J., (2000), The FAO guidelines for the development and use of indicators for sustainable development of marine capture fisheries and an Australian example of their application, Ocean & Coastal Management, Volume 43, Issue 7, 537-556.
43. Qizilbash, M., (2002), “A note on the measurement of poverty and vulnerability in the South African context”, Journal of International development, 14, pp: 757-772.
44. Jasso, Guillermina (2007), Studying Justice: Measurement, Estimation, and Analysis of the Actual Reward and the Just Reward, IZA Discussion Paper No. 2592.
45. Kakwani, N., (1976), “On the estimation of income inequality measures from grouped observations”, The Review of Economic Studies, 43 (3), 483-492.
46. Kauder; Björn & Potrafke; Niklas (2015), “Globalization and Social Justice in OECD Countries”, Review of World Economics, Vol.151, Issue 2, pp. 353–376.
47. Kluegel, J.R., & Mateju, P., (1995), Egalitarian vs. inegalitarian principles of distributive justice. In: Kluegel, J.R., Mason, D.S., Wegener, B. (Eds.), Social Justice and Political Change: Public Opinion in Capitalist and Post-Communist States. Walter de Gruyter, Berlin, pp: 209–238.
48. Kornienko, Alla A., & Syryamkina, Evgeniya V., (2015), “Justice as an indicator of well-being in modern society”, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 166, pp: 122-126.
49. Litchfield, Julie (1999), Inequality: Methods and Tools, Text for World Bank’s Web Site on Inequality, Poverty, and Socio-economic Performance.
50. Lelli, S., (2001), Factor analysis vs. fuzzy sets theory: Assessing the influence of different techniques on sen’s functioning approach, Center of Economic Studies Discussion Paper, KU Leuven.
51. Lubrano, Michel, (2016), The econometrics of inequality and poverty, Lecture 3: Welfare functions, inequality and poverty.
52. Merkel, Wolfgang and Heiko Giebler (2009), Measuring Social Justice and Sustainable Governance in the OECD, Theory and Practice of the Welfare State in Europe in 20th Century, Publisher: HISTORICKY USTAV, Editors: Zlatica Zudova-Leskova, Emil Voracek, pp.79-101.
53. Morris, David, Morris (1979), Measuring the Conditions of the World Poor, the Physical Quality of Life Index, Pergaman Press, New York.
54. OECD (2008), Handbook on constructing composite indicators: Methodology and user Gude, Paris. ISBN 978-92-64-04345-9.
55. Onsel, S., Ulengin, F., Ulusoy, G., Aktas, E., Kabak, O., & Topcu, Y., (2008), “A new perspective on the competitiveness of nations”, Socio-Economic planning science, 42, 221-246.
56. Schraad-Tischler, Daniel., Schiller, Christof (2017), Social Justice in the EU Index, Social Inclusion Monitor Europe. Bertelsmann Stiftung, Carl-Bertelsmann-Straße 256, 33311 Gütersloh, Germany, www.bertelsmann-stiftung.de.
57. Schraad-Tischler, Daniel (2011), Social Justice in the OECD –How Do the Member States Compare?, Bertelsmann Stiftung, Available at: http:// www.bertelsmann-stiftung.de.
58. Sen, Amartya (1976), “An Ordinal Approach to Measurement”, Econometrica, No.2, Vol.44, pp: 219-231.
59. Smith, Michael L., (2010), Perceived corruption, distributive justice, and the legitimacy of the system of social stratification in the Czech Republic, Communist and Post-Communist Studies 43, pp:439-451.
60. Takayama, N., (1979), “Poverty, income inequality and their measures: professor sen’s axiomatic approach reconsidered”, Economica, Vol.47; No.3, pp: 747-759.
61. UNDP (UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME), (1990), Human Development Report 1990.
62. Unterhalter, Elaine (2005), “Global inequality, capabilities, social justice: The millennium development goal for gender equality in education”, International Journal of Educational Development, 25, pp: 111-122.
63. Zhou, P., Ang, B. W., (2009), “Comparing MCDA Aggregation Methods in Constructing Composite Indicators Using the Shannon-Spearman Measure”, Social Indicator Research, 94 (1): 83-96.