از میان عوامل مهم و مؤثر در اقتصاد متعارف، «عقلانیت» از جایگاه ممتازی برخوردار است. اقتصاددانان نظام سرمایهداری «عقلانیت ابزاری» را که متکفّل تأمین مطلوبیت، نفع و لذت شخصی و حداکثرسازی آن است، بهمثابه پیشفرضی جایگزینناپذیر در زیرساخت اقتصاد شناسایی میکنند. اکنون سخن بر سر آن است که آیا عقلانیت ابزاری رایج در اقتصاد نئوکلاسیک، بهعنوان یکی از وجوه عقلانیت، میتواند مأموریت انتظاری خود را به سامان برساند؟ «عقلانیت محدود» هربرت سایمون، رویکرد بهنسبت جدیدی است که به این پرسش، پاسخ منفی داده، خود را در نقش جایگزین مناسب مطرح میکند. آیا این رویکرد تازه، چالشهای عقلانیت در نظام سرمایهداری را به دست فراموشی سپرده است؟ یا اینکه بنیان عقلانیت در تفکر سکولار دچار آسیبهای اساسی است؟ فرضیه نگارنده این است که هر دو رویکرد (عقلانیت کامل و عقلانیت محدود) با بحران در زیرساخت خود مواجه هستند. شناخت دقیق ماهیت عقل و عقلانیت در انسان میتواند نارساییهای موجود در پارادایم پیشگفته را برطرف کند. نکتۀ محوری فرضیه، افزونبر فاجعهآمیز بودن نگاه تکبعدی و با تفسیر خاص به مقوله عقلانیت، این است که عقل و بهتبع آن عقلانیت را نمیتوان بیش از پتانسیل ذاتی آن و دیگر عوامل محدودیتزا، مورد اتکاء قرار داد؛ در این راستا، پنج نوع محدودیت برای نخستینبار و بهعنوان دیدگاهی نوین (دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید») و با اتکاء به مبانی دینی و عقلانی، در این نوشتار احصا شده است.
الهی، ناصر، کیاالحسینی، سیدضیاالدین، و فیروزآبادی، سیدمحمدضیا (1398)، «بازتعریف مفاهیم اساسی نظریه انتخاب عقلایی براساس برداشتهای تفسیری علامه طباطبایی». معرفت اقتصاد اسلامی، 11 (1)، ص31−
بلاگ، مارک (1387)، روششناسی علم اقتصاد. ترجمه غلامرضا آزاد ارمکی. تهران: نشر نی.
پارسونز، واین (1385)، مبانی سیاستگذاری عمومی و تحلیل سیاستها، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
پالمر، مایکل (1388)، مسائل اخلاقی: متن آموزشی فلسفه اخلاق، ترجمۀ علیرضا آلبویه، تهران: سمت و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
توکلی، محمدجواد (1399)، «چشماندازهای نظریه عقلانیت محدود در اقتصاد اسلامی»، فصلنامه علمی مطالعات اقتصاد اسلامی، 13 (26)، ص181−
جابری، علی (1388)، «علم اقتصاد متعارف و خودگروی لذتگرایانه». معرفت اقتصادی، 1، ص163−
جمالی، یعقوب و علی جابری (1400)، «بررسی مفهوم خودگرایی روانشناختی در نگرش علامه مصباح و تمایز آن با ادبیات اقتصادی»، معرفت اقتصاد اسلامی، 12 (24)، ص159−
چپرا، محمد عمر (1384)، اسلام و چالش اقتصادی، ترجمۀ سیدحسین میرمعزی، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
حسینی، سیدرضا (1379)، «نقدی بر دیدگاه سرمایهداری درباره انسان اقتصادی»، کتابنقد، ش11، ص210−
دادگر، یدالله، و مرتضی عزتی (1382)، «عقلانیت در اقتصاد اسلامی»، پژوهشهای اقتصادی، 3(3 و 4)، ص1−
داودی، پرویز، محمدجواد توکلی و محمدسعید پناهی بروجردی (1396)، «عقلانیت طیفی اسلامی در مقابل نظریه انتخاب عقلایی اقتصاد متعارف»، معرفت اقتصاد اسلامی، 9 (1)، ص67−
دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (1387)، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: سمت.
رحمانی، محمود (1395)، «معرفتشناسی، عقلانیت و اقتصاد»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادقj، 11 و 12، ص29−
رحیم پورازغدی، حسن (1387)، عقلانیت، تهران: انتشارات طرح فردا.
سن، آمارتیا کومار (1377)، اخلاق و اقتصاد، ترجمه حسن فشارکی، تهران: شیرازه.
Augier, M. & March, J. G., (2004), Models of a Man: Essays in Memory of Herbert A. Simon. Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Campbell, T. D. & I. S. Ross, (1981), The Utilitarianism of Adam Smith's Policy Advice. Journal of the History of Ideas, 42 (1).
Ellison, Glenn, (2006), Bounded Rationality in Industrial Organization. MIT & NBER, 1−
Gigerenzer, G. & Selten, R., (2001), Bounded Rationality: The Adaptive Toolbox. Massachusetts, Cambridge, The MIT Press.
Jones, R.D, (1998), Bounded Rationality and Public Policy: Herbert A.Simon and the Decisional Foundation of Collective Choice. Kluwer Academic Publishers, Policy Sciences, 35, 270−
Peterson, E. & Wesley F., and George C. Davis, (1999), Consequences, Rights, and Virtues: Ethical Foundations for Applied Economics. American Journal of Agricultural Economics, 81(5), 1173−
Pojman Luis p., (1999), Ethics, Discovering Right and Wrong, U. s. of America Paul Edwards, Encyclopedia of philosophy.
Rubinstein, Ariel, (1998), Modeling Bounded Rationality. Cambridg, Massachusett, The MIT Press.
Simon, H. A. (1972), Theories of Bounded Rationality. In C. B. McGuire, R. Radner, & (eds.), Decision and Organization (pp. 161−176). North−Holland Publishing Company.
Simon, H.A., (1982), Bounded Rationality. The New Palgarve, 892−
Simon, Herbert A., (1990), Variants of Human Behavior. Dept Psychol, Carnegie−Mellon University.
Weber, m. (1985), the Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. (T. Parsons, Trans.) New York: Free Press.
دهقانی, محمود. (1402). کاوشی در چالشهای پارادایم «عقلانیت ابزاری» در اقتصاد متعارف (با ارائه دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید»). جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 20(39), 151-173. doi: 10.30471/iee.2023.9043.2288
MLA
محمود دهقانی. "کاوشی در چالشهای پارادایم «عقلانیت ابزاری» در اقتصاد متعارف (با ارائه دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید»)". جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 20, 39, 1402, 151-173. doi: 10.30471/iee.2023.9043.2288
HARVARD
دهقانی, محمود. (1402). 'کاوشی در چالشهای پارادایم «عقلانیت ابزاری» در اقتصاد متعارف (با ارائه دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید»)', جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 20(39), pp. 151-173. doi: 10.30471/iee.2023.9043.2288
VANCOUVER
دهقانی, محمود. کاوشی در چالشهای پارادایم «عقلانیت ابزاری» در اقتصاد متعارف (با ارائه دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید»). جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 1402; 20(39): 151-173. doi: 10.30471/iee.2023.9043.2288