کاوشی در چالش‎های پارادایم «عقلانیت ابزاری» در اقتصاد متعارف (با ارائه دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید»)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار، اقتصاد، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران

چکیده

از میان عوامل مهم و مؤثر در اقتصاد متعارف، «عقلانیت» از جایگاه ممتازی برخوردار است. اقتصاددانان نظام سرمایه‎داری «عقلانیت ابزاری» را که متکفّل تأمین مطلوبیت، نفع و لذت شخصی و حداکثرسازی آن است، به‎مثابه پیش‎فرضی جایگزین‌ناپذیر در زیرساخت اقتصاد شناسایی می‎کنند.
اکنون سخن بر سر آن است که آیا عقلانیت ابزاری رایج در اقتصاد نئوکلاسیک، به‎عنوان یکی از وجوه عقلانیت، می‎تواند مأموریت انتظاری خود را به سامان برساند؟ «عقلانیت محدود» هربرت سایمون، رویکرد به‌نسبت جدیدی است که به این پرسش، پاسخ منفی داده، خود را در نقش جایگزین مناسب مطرح می‎کند. آیا این رویکرد تازه، چالش‎های عقلانیت در نظام سرمایه‎داری را به دست فراموشی سپرده است؟ یا اینکه بنیان عقلانیت در تفکر سکولار دچار آسیب‎های اساسی است؟ فرضیه نگارنده این است که هر دو رویکرد (عقلانیت کامل و عقلانیت محدود) با بحران در زیرساخت خود مواجه هستند. شناخت دقیق ماهیت عقل و عقلانیت در انسان می‎تواند نارسایی‎های موجود در پارادایم پیش‎گفته را برطرف کند. نکتۀ محوری فرضیه، افزون‌بر فاجعه‎آمیز بودن نگاه تک‎بعدی و با تفسیر خاص به مقوله عقلانیت، این است که عقل و به‌تبع آن عقلانیت را نمی‎توان بیش از پتانسیل ذاتی آن و دیگر عوامل محدودیت‎زا، مورد اتکاء قرار داد؛ در این راستا، پنج نوع محدودیت برای نخستین‎بار و به‎عنوان دیدگاهی نوین (دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید») و با اتکاء به مبانی دینی و عقلانی، در این نوشتار احصا شده است.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم

    1. الهی، ناصر، کیاالحسینی، سیدضیاالدین، و فیروزآبادی، سیدمحمدضیا (1398)، «بازتعریف مفاهیم اساسی نظریه انتخاب عقلایی براساس برداشت‎های تفسیری علامه طباطبایی». معرفت اقتصاد اسلامی، 11 (1)، ص31−
    2. بلاگ، مارک (1387)، روششناسی علم اقتصاد. ترجمه غلامرضا آزاد ارمکی. تهران: نشر نی.
    3. پارسونز، واین (1385)، مبانی سیاستگذاری عمومی و تحلیل سیاستها، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
    4. پالمر، مایکل (1388)، مسائل اخلاقی: متن آموزشی فلسفه اخلاق، ترجمۀ علیرضا آل‌بویه، تهران: سمت و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    5. توکلی، محمدجواد (1399)، «چشم‌اندازهای نظریه عقلانیت محدود در اقتصاد اسلامی»، فصلنامه علمی مطالعات اقتصاد اسلامی، 13 (26)، ص181−
    6. جابری، علی (1388)، «علم اقتصاد متعارف و خودگروی لذت‎گرایانه». معرفت اقتصادی، 1، ص163−
    7. جمالی، یعقوب و علی جابری (1400)، «بررسی مفهوم خودگرایی روان‌شناختی در نگرش علامه مصباح و تمایز آن با ادبیات اقتصادی»، معرفت اقتصاد اسلامی، 12 (24)، ص159−
    8. جوادی آملی، عبداللَّه (1375)، دین‏شناسی، سلسله بحث‏های فلسفه دین، قم: اسرا.
    9. چپرا، محمد عمر (1384)، اسلام و چالش اقتصادی، ترجمۀ سیدحسین میرمعزی، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
    10. حسینی، سیدرضا (1379)، «نقدی بر دیدگاه سرمایه‌داری درباره انسان اقتصادی»، کتاب نقد، ش11، ص210−
    11. دادگر، یدالله، و مرتضی عزتی (1382)، «عقلانیت در اقتصاد اسلامی»، پژوهش‌های اقتصادی، 3(3 و 4)، ص1−
    12. داودی، پرویز، محمدجواد توکلی و محمدسعید پناهی بروجردی (1396)، «عقلانیت طیفی اسلامی در مقابل نظریه انتخاب عقلایی اقتصاد متعارف»، معرفت اقتصاد اسلامی، 9 (1)، ص67−
    13. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (1387)، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: سمت.
    14. رحمانی، محمود (1395)، «معرفت‌شناسی، عقلانیت و اقتصاد»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادقj، 11 و 12، ص29−
    15. رحیم پورازغدی، حسن (1387)، عقلانیت، تهران: انتشارات طرح فردا.
    16. سن، آمارتیا کومار (1377)، اخلاق و اقتصاد، ترجمه حسن فشارکی، تهران: شیرازه.
    17. سن، آمارتیا کومار (1387)، اندیشۀ عدالت، ترجمه وحید محمودی و هرمز همایون‌پور، تهران: کندوکاو.
    18. صدر، سیدمحمدباقر (1401)، فلسفتنا، تهران: دارالکتاب الاسلامی.
    19. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1362)، نهایه الحکمه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
    20. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417)، تفسیر المیزان، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
    21. عیسوی، محمود (1379)، «معرفت‎شناسی، عقلانیت و اقتصاد»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادقj، 11 و 12، ص9−
    22. فرانکنا، ویلیام کی. (1375)، فلسفه اخلاق، ترجمه هادی صادقی، تهران: انتشارات طه.
    23. لیتل، دانیل (1373)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران: نشر نی.
    24. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1372)، تفسیر نمونه، قم: مدرسه امیرالمؤمنینj.
    25. میرمعزی، سیدحسین (1378)، نظام اقتصادی اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر.
    26. هادوی‎نیا، علی‎اصغر و یدالله دادگر (1391)، «مطالعه تطبیقی عقلانیت اسلامی بارویکرد شناختی»، اقتصاد اسلامی، 12(47)، ص5−
    27. هولمز، رابرت ال. (1382)، مبانی فلسفه اخلاق، ترجمه مسعود علیا. تهران: ققنوس.
    28. Augier, M. & March, J. G., (2004), Models of a Man: Essays in Memory of Herbert A. Simon. Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
    29. Campbell, T. D. & I. S. Ross, (1981), The Utilitarianism of Adam Smith's Policy Advice. Journal of the History of Ideas, 42 (1).
    30. Ellison, Glenn, (2006), Bounded Rationality in Industrial Organization. MIT & NBER, 1−
    31. Gigerenzer, G. & Selten, R., (2001), Bounded Rationality: The Adaptive Toolbox. Massachusetts, Cambridge, The MIT Press.
    32. Jones, R.D, (1998), Bounded Rationality and Public Policy: Herbert A.Simon and the Decisional Foundation of Collective Choice. Kluwer Academic Publishers, Policy Sciences, 35, 270−
    33. Peterson, E. & Wesley F., and George C. Davis, (1999), Consequences, Rights, and Virtues: Ethical Foundations for Applied Economics. American Journal of Agricultural Economics, 81(5), 1173−
    34. Pojman Luis p., (1999), Ethics, Discovering Right and Wrong, U. s. of America Paul Edwards, Encyclopedia of philosophy.
    35. Rubinstein, Ariel, (1998), Modeling Bounded Rationality. Cambridg, Massachusett, The MIT Press.
    36. Simon, H. A. (1972), Theories of Bounded Rationality. In C. B. McGuire, R. Radner, & (eds.), Decision and Organization (pp. 161−176). North−Holland Publishing Company.
    37. Simon, H.A., (1982), Bounded Rationality. The New Palgarve, 892−
    38. Simon, Herbert A., (1990), Variants of Human Behavior. Dept Psychol, Carnegie−Mellon University.
    39. Weber, m. (1985), the Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. (T. Parsons, Trans.) New York: Free Press.