بررسی تاریخی − نهادی موانع شکل‎گیری بانکداری اسلامی در ایران

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه اقتصاد و بانکداری اسلامی، دانشکده اقتصاد، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 دانشیار، گروه اقتصاد و بانکداری اسلامی، دانشکده اقتصاد، دانشگاه خوارزمی، تهران،ایران

3 دانشجوی کارشناسی ارشد، رشته علوم اقتصادی گرایش اقتصاد اسلامی، دانشکده اقتصاد،دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

4 کارشناسی مدیریت دولتی، دانشکده مدیریت، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران

چکیده

مقدمه و اهداف
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، «رسالت نظام اسلامی عینیت ‌بخشیدن به مبانی اعتقادی نظام اسلامی است». بنابراین نظام اسلامی به‌منظور دستیابی به این هدف، بایست در فرایند نهادسازی و طراحی سیستم‌های اجتماعی و اقتصادی، همواره تأکید و توجه لازم را به مبانی اعتقادی نظام اسلامی، احکام اجتماعی اسلام، فقه حکومتی و عدالت اقتصادی داشته باشد. بدین‌ترتیب سیستم بانکداری باید به‌گونه‌ای طراحی شود که مطابق با اهداف اقتصاد اسلامی و قانون اساسی کشور باشد.




 
 
 
 
 




از اینرو یکی از اهداف اقتصادی انقلاب اسلامی، حذف ربا از نظام بانکداری و سپس تحقق بانکداری اسلامی بوده است. در راستای اهداف نظام اقتصادی اسلام و قانون اساسی، با فاصله اندکی از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، قانون بانکداری بدون ربا با هدف استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل و تنظیم گردش صحیح پول و اعتبار در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. با وجود این، آسیب‌شناسی نظام بانکی کشور نشان می­دهد که با گذشت بیش از چهار دهه از تصویب قانون بانکداری بدون ربا، نظام بانکداری جمهوری اسلامی با چالش­های متعددی در پیاده­سازی عقود اسلامی به‌ویژه عقد مشارکت مدنی مواجه است و هنوز از تحقق اهداف بانکداری اسلامی فاصله زیادی وجود دارد.
مقاله حاضر نیز با هدف: (1) بررسی عوامل نهادی و ساختاری مؤثر (درون و بیرون بانک) برای تحقق بانکداری اسلامی در کشور؛ و (2) طراحی مدل تکاملی‌گذار به بانکداری اسلامی در کشور و تعیین مؤلفه‌های بنیادین و روابط فرایندی این مدل براساس اهداف کلان، سیاست‌های کلان، الزامات نهادی و ساختاری، راهبردها و سیاست‌های اجرایی، مطالعه و تدوین شده است.
 
روش پژوهش
نظر به اینکه نظام بانکی، به‌عنوان یک نهاد مهم مالی و پولی، نقش اساسی و کلیدی در ساختار اقتصادی هر کشوری دارد، بنابراین در مقاله حاضر تلاش می‌شود تحلیل تاریخی و نهادی از نظام بانکی کشور صورت گیرد و مشخص شود چه موانع ساختاری و نهادی برای تحقق بانکداری اسلامی در کشور وجود دارد.
از اینرو در این مقاله از مطالعات کتابخانه‌ای که شامل کتب، پایان‌نامه‌ها، مقالات فارسی و خارجی  است جهت بررسی ادبیات موضوعی و مبانی نظری تحقیق استفاده شده است. براساس مطالعات انجام‌شده ابتدا در بخش مبانی نظری به سیر تاریخی بانکداری در ایران پرداخته شد و سپس تمامی قوانین و مقررات بانکی پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بررسی شد. در مرحله بعد از ترکیب «دو روش تحلیل محتوا و پرسش‌نامه» جهت پاسخ به سؤالات استفاده شده است. ابتدا با استفاده از روش تحلیل محتوا، موانع و راهکارهای رسیدن به بانکداری اسلامی استخراج شدند. سپس این موانع و راهکارها استخراج شده، مبنای طراحی سؤالات پرسش‌نامه قرار گرفت و سرانجام پرسش‌نامه تکمیل و تحلیل شد.
جامعه آماری نیز مدیران و کارشناسان فعلی و سابق بانک مرکزی جمهوری اسلامی و استادان و خبرگان در حوزه بانکداری و کارشناسان پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی هستند. نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی ساده بوده و حجم نمونه براساس فرمول کوکران می باشد. حجم نمونه نیز با توجه ‌به نامحدودبودن حجم جامعه و همچنین، در دسترس نبودن واریانس جامعه مدنظر 384 نفر برآورد شد. همچنین برای تحلیل محتوا، تمامی منابع معتبر شناسایی و متن‌ها به‌دقت بررسی و واحدهای فکر آنها مشخص شد.
 
 
 
نتایج مقاله
براساس روش تحلیل محتوا، با بررسی تمامی متون نزدیک به 94 واحد فکر شناسایی شدند. سپس شروع به انجام مرحله بعد یعنی کاهش تعداد واحدهای فکر و شناسایی الگوهای میان آنها اقدام شد. واحدهای فکری که مترادف یا دارای معانی مشابه بودند، در کنار یکدیگر قرار گرفتند و جمعاً یک طبقه را تشکیل دادند. به‌‌این‌‌ترتیب 43 طبقه شناسایی شدند که از این 43 طبقه، سؤالات پرسش‌نامه پژوهش استخراج گردید.
براساس نتایج به‌دست‌آمده از روش تحلیل محتوا، چالش‌ها و راهکارهای رسیدن به بانکداری اسلامی در چهار بخش شامل بخش‌های نهادی−قانونی، اجرایی−نظارتی، مدیریتی−آموزشی، و درنهایت چالش‌های فرهنگی استخراج شدند.
چالش اجرایی − نظارتی، عوامل مربوط به نقش نهادهای ناظر بر اجرای دقیق اصول بانکداری اسلامی و جلوگیری از صوری بودن برخی از عملیات بانکی است.
چالش نهادی − قانونی، عوامل مرتبط با زیرساخت‌ها و قوانین جهت رسیدن به بانکداری اسلامی را اشاره می‌کند.
چالش مدیریتی − آموزشی، عوامل مربوط به عدم آشنایی مدیران و کارشناسان و مردم با مبانی و اهداف اقتصاد اسلامی است.
چالش فرهنگی هم مربوط به فرهنگ حاکم بر جامعه و خواست عموم مردم جهت اجرای کامل بانکداری اسلامی است.
نتایج نشان می‌دهد به‌ترتیب چالش‌های نهادی−قانونی با وزن و اهمیت 90/39 درصد، چالش‌های اجرایی−نظارتی 60/27 درصد، چالش‌های مدیریتی−آموزشی 68/23 درصد، و درنهایت چالش‌های فرهنگی با اهمیت 82/8 درصد در مسیر تحقق اهداف بانکداری اسلامی اثرگذار هستند. همچنین در بخش راهکارهای تحقق بانکداری اسلامی، به‌ترتیب ضرورت، اصلاحات د رزمینه اجرایی−نظارتی با وزن 18/40 درصد، اصلاحات نهادی−قانونی 60/26 درصد، تقویت دانش مدیریتی−آموزشی 41/19 درصد و سرانجام بهبود مسائل فرهنگی 81/13 درصد راهگشا خواهند بود.
 
بحث و جمع‌بندی مقاله
نظام بانکی به‌عنوان یک نهاد مهم مالی و پولی، نقش مهمی در ساختار اقتصادی هر کشوری دارد. لذا نتایج مقاله نشان می‌دهد که به‌ترتیب چالش‌های نهادی و قانونی با وزن و اهمیت 90/39 درصد، چالش‌های اجرایی و نظارتی 60/27 درصد، چالش‌های مدیریتی و آموزشی 68/23 درصد، و سرانجام چالش‌های فرهنگی با اهمیت 82/8 درصد در تحقق اهداف بانکداری اسلامی اثرگذار هستند. همچنین، در بین اصلاحات و راهکارهای تحقق بانکداری اسلامی، به‌ترتیب ضرورت اصلاحات در حوزه اجرایی و نظارتی با وزن 18/40 درصد، اصلاحات نهادی و قانونی 60/26 درصد، تقویت دانش مدیریتی و آموزشی 41/19 درصد و سرانجام بهبود مسائل فرهنگی 81/13 درصد راهگشا هستند. بنابراین طبق نتایج حاصله از مطالعه پیشنهاد می‌شود اولویت با مسائل زیر باشد:

راهکارهای دسته اجرایی−نظارتی (18/40 درصد) که سه مورد اولویت‌دار زیرمجموعه آن شامل اجرای واقعی عقود اسلامی به‌ویژه عقود مشارکتی، شفاف‌سازی و سالم‌سازی شبکه بانکی کشور و ایجاد بانک­های تخصصی می­باشند.
راهکارهای دسته نهادی−قانونی (60/26 درصد) که سه مورد اولویت‌دار زیرمجموعه آن شامل تقویت راهبری و کنترل بانک‌ها، برنامه‌ریزی و ایجاد نقشه راه و ایجاد زیرساخت‌ها و نهادهای لازم به‌ویژه بازنگری در قانون پولی و بانکی هستند.
راهکارهای دسته مدیریتی−آموزشی (41/19 درصد) که دو مورد اولویت‌دار زیرمجموعه آن شامل آموزش اهداف و مبانی اقتصاد اسلامی به مدیران، مردم و کارشناسان و همچنین، ایجاد مراکز تخصصی مشاوره و تأمین مالی است.
راهکارهای دسته فرهنگی (81/13 درصد) که شامل فرهنگ­سازی برای آشنایی با اصول و فرایندهای بانکداری اسلامی و تمایل به مشارکت واقعی مردم و عدم‌دریافت سود از پیش ‌تعیین ‌شده می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. آقابابایی، رضا، و متوسلی، محمود (1385). آسیب‎شناسی نظام بانکی ایران از منظر نهادگرایی، تحقیقات اقتصادی، دوره 41، شماره 1، ص 54−
  2. اکبریان، رضا، و رفیعی، حمید (۱۳۸۶). بانکداری اسلامی: چالش‎های نظری−عملی و راهکارها. اقتصاد اسلامی، شماره 26، ص 97−
  3. امیری، هادی، و رئیس صفری، مجتبی (1384). بررسی کارایی بانک‎های تجاری در ایران و عوامل نهادی مؤثر بر آن. جستارهای اقتصادی، دوره 2، شماره 3، ص 97−
  4. پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی، گزارش ساختاری بانکداری در کشورهای اسلامی، 1399.
  5. توتونچیان، ایرج (۱۳۷۹). پول و بانکداری اسلامی و مقایسه آن با نظام سرمایه‎داری. تهران: توانگران.
  6. توکلی، محمدجواد، کاظمی، مصطفی، و حیدری، علمداد (1400). تحلیل نهادی بانکداری بدون ربا با استفاده از مدل چهارسطحی ویلیامسون. همایش تحقیقات میان‎رشته‎ای در مدیریت و علوم‎انسانی. تهران: پژوهشکده پولی و بانکی، بانک مرکزی ایران.
  7. جعفری سرشت، داود و دالوندی، حدیث (۱۳۹۷). عمده‎ترین چالش‎ها و مشکلات حال حاضر بانکداری اسلامی در ایران. سومین همایش بین‎المللی مدیریت،حسابداری، اقتصاد و علوم اجتماعی، همدان.
  8. خاکی، غلامرضا (1387)، روش تحقیق با رویکرد پایان‎نامه‎نویسی، نشر فوژان.
  9. خاوری، محمودرضا (۱۳۹۰). تحولات پیش روی نظام بانکداری کشور، پیش به‎سوی بانکداری اسلامی. ویژه‎نامه بانکداری اسلامی، شماره 13، ص 1−
  10. دادگر، یدالله (۱۳۸۴). ظرفیت‎ها و چالش‎های اجرای اقتصاد اسلامی. بررسی اقتصادی، دوره 1، شماره 3، ص 6−
  11. رجایی، لطف آبادی (۱۳۹۳)، بررسی بانکداری اسلامی و فرصت‎ها و چالش‌های فراروی آن، کنفرانس اقتصاد توانمندسازی اصلاح رفتارهای اقتصادی.
  12. رضوی، مهدی (۱۳۹۵). بانکداری اسلامی در ایران: تاریخچه، عملکرد و برنامه‎ریزی. تهران: موسسه عالی آموزش بانکداری در ایران.
  13. رضوی، مهدی و سعیدی، عبداله (1395). مدل‎سازی موانع اجرای بانکداری اسلامی در ایران. کنفرانس بین‎المللی پژوهش‎های کاربردی در مدیریت و حسابداری.
  14. رضوی، مهدی، و سعیدی، عبدالله (۱۳۹۵). مدل‎سازی موانع اجرای بانکداری اسلامی در ایران. چهارمین کنفرانس بین‎المللی پژوهش‎های کاربردی در مدیریت و حسابداری، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
  15. سبحانی، حسن (۱۳۷۴). ارزیابی و تحلیل عملیات بانکی بدون ربا در نظام بانکی ایران. دانش و توسعه، شماره 3، صص 78−
  16. سبزیخانی، شهرام (1402). بررسی موانع اجرای موفق بانکداری اسلامی در ایران. دومین کنفرانس بین‎المللی مدیریت، بازرگانی، اقتصاد و حسابداری.
  17. سمیعی، یاسر، (1396)، مسئولیت بانک‎ها در عقود مشارکتی، نشریه اقتصاد و بانکداری اسلامی، شماره ۶ (۲۱)، صص ۱۳۵−۱۵۶.
  18. شاکری، عباس، مروی، رمضانعلی، و ذوالفقاری، امیراحمد (1397). پرکردن شکاف نظر و عمل در بانکداری اسلامی: ارائه مدلی جهت اجرای بهتر قرارداد مشارکت. راهبرد اقتصادی، دوره 3، شماره 27)، صص 95−
  19. صدر، سید محمدباقر (1388). بانک بدون ربا. ناشر فرهنگ سبز.
  20. صدیقی، محمد نجات‎الله (1389). ربا، بهره بانکی و حکمت تحریم آن در قرآن. ترجمه حسین میسمی. تهران: دانشگاه امام صادق.
  21. ضیاءالدین احمد (1989)، مسیر بانکداری اسلامی. ج۱. نشر بانکی ایران.
  22. طالبی، محمد و کیانی، حسین (۱۳۹۱). ریشه‎یابی چالش‎های استفاده از عقود مشارکتی در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران. تحقیقات مالی اسلامی، 1(2)، ۳۷−۵۵.
  23. عباس‎زاده، حسن (۱۳۹۱). رویکرد تحلیلی بر چالش‎های بانکداری اسلامی در نظام بانکی کشور. نشر نورعلم.
  24. عبداللهی، محسن، و موسویان، سیدعباس (۱۳۹۲). تبیین آسیب‎های اجرای عقود بانکی در کشور، رهیافتی برای تحقق اقتصاد مقاومتی. بهبود مدیریت، دوره 2 شماره 2، صص 115−
  25. علیزاده حتکنی، حسین (۱۳۹۷). بانکداری اسلامی و چالش‎های پیش روی توسعه آن. پنجمین کنفرانس ملی پژوهش‎های کاربردی در مدیریت و حسابداری. تهران، انجمن مدیریت ایران.
  26. عیوضلو، حسین، (1387). ابزارهای نوین در نظام بانکداری اسلامی: چالش‎ها و موانع. روزنامه صبح ایران، شماره ۵۸۸۳.
  27. فراهانی فرد، سعید (1383). چالش‎های بانکداری اسلامی. اقتصاد اسلامی، دوره 3، شماره 7، صص 16−
  28. فرجی، علیرضا (1380). بانکداری اسلامی, مشکلات و فرصت‎های پیش رو. پگاه حوزه، دوره 3، شماره 8، صص 213−
  29. کاملی، محمدجواد، حسینی علایی، مرتضی، (1396)، بررسی موانع و چالش های نظری و عملی بانکداری اسلامی، سومین کنفرانس بین المللی مدیریت و مهندسی صنایع.
  30. کلهری، سعید (۱۳۹۱). بررسی موانع رشد بانکداری اسلامی در ایران. پایان‎نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.
  31. مجتهد، احمد، و حسن‎زاده، علـی(1384). پـول و بانکداری و نهادهای مالی. ناشر: پژوهشکده پولی و بانکی.
  32. محمدی، حسین (1394). بررسی مشکلات بانکداری اسلامی و راه‎های آن در ایران. اولین کنفرانس ملی اقتصاد، حسابداری و امور بانکی، بندر آستارا، موسسه آموزش عالی شهریار آستارا.
  33. مطلب‎پور یگانه، سالومه (1396).چالش‎های حقوقی ناشی از اجرای قوانین بانکداری بدون ربا. پایان‎نامه کارشناسی‎ارشد، دانشگاه آزاد واحد نراق.
  34. مطهری، مرتضی، (1372). مسئله ربا به ضمیمه بیمه. تهران: صدرا.
  35. موسویان، سیدعباس (۱۳۷۸). بانکداری اسلامی. تهران: مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی.
  36. موسویان، سیدعباس (1384). بانکداری بدون ربا از دیدگاه شهید صدر. اقتصاد اسلامی، دوره 2، شماره 6، صص 56−
  37. موسویان، سیدعباس (1391). نقد دیدگاه‎های معاصر درباره ربا. مجله کتاب نقد، دوره 2، شماره 5، صص 125−
  38. موسویان، سیدعباس و میثمی، حسین (۱۳۹۷). بانکداری اسلامی (۱): مبانی نظری −تجارب علمی. تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
  39. مؤمنی‎راد، اکبر، علی‎آبادی، خدیجه، فردانش، هاشم، و مزینی، ناصر (۱۳۹۲). تحلیل محتوای کیفی در آیین پژوهش: ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج. فصلنامه اندازه‎گیری تربیتی، دوره 2، شماره 1، صص 13−
  40. میثمی، حسین و موسویان، سیدعباس (1398). بانکداری اسلامی 1. تهران: پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
  41. میرجلیلی، سیدحسین(1372). روند تکوین و تحول بانکداری بدون ربا در جمهوری اسلامی. مجله روند بهار، دوره 2، شماره 12، صص 72−
  42. میسمی، حسین، قلیچ، وهاب، (1390)، آسیب‎ ‎شناسی اجرای بانکداری اسلامی در کشور: دلالت‎هایی برای تحول نظام بانکی، فصلنامه تازه های اقتصاد، شماره 132، ص 1−
  43. نوربخش، محسن (۱۳۸۰). بانکداری سلامی و نظام بانکی. تازه‎های اقتصاد، شماره 55، صص 10−
  44. هادوی تهرانی، مهدی (1378). مکتب و نظام اقتصادی اسلام. ناشر موسسه فرهنگی.
  45. هدایتی، سیدعلی‎اصغر (۱۳۸۶). الگوی جدید بانکداری اسلامی در بوته نقد. ماهنامه بانک و اقتصاد، شماره 82، صص 10−
  46. Aljifri, K, (2000), Risk sharing vs risk shifting: a comparative study of Islamic banks, Journal of Islamic Accounting and Business Research. 12, 8, pp. 1105−
  47. Al−Suwailem, S, (1997), Economics of Riba al−fadl: Towards a Unified Analytical Model for Different Types of Riba اقتصادیات ربا الفضل نحو نموذج تحلیلی موحد لأنواع الربا, Journal of King Abdulaziz University−Islamic Economics.
  48. fahim (2008). issues in the international financial crisis from an Islamic perspective. Journal of Business and Management Review 1(9):124−134.
  49. fahim (2017). Investment Decision Making, Time Value of Money and Discounting in an Islamic Economy. Journal of King Abdulaziz University: Islamic Economics, 30(1), pp 45−67.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار