راهکار اقتصاد اسلامی برای برون‌رفت از مشکل ناترازی صندوق‌های بازنشستگی

اسلام، تأمین اجتماعى را یکی از وظایف اصلی جامعه با محوریت حکومت دانسته که به‌پیروى از آن، در ماده 29 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز تصریح و تأکید شده است. سازوکارهایی‌که برای تحقق اهداف نظام تأمین اجتماعی در جوامع مختلف ازجمله ایران در نظر گرفته شده، عمدتاً متکی بر نظام بیمه‌ای و در قالب سازمان‌های بیمه‌گر و صندوق‌های بازنشستگی است. این صندوق‌ها با گرفتن حق بیمه، تعهداتی را برعهده می‌گیرند که مستلزم پرداخت به افراد مشخص در دوره‌های معین است. کارآمدی صندوق‌هاى بازنشستگى در گرو تعادل پایدار بین منابع مالی و مصارف آنهاست که در دهه‌های اخیر با چالش‌ جدی ناترازى مالى روبه‌رو هستند. برای برون‌رفت از مشکلات مالی صندوق‌های بازنشستگی، اصلاحات در دو قالب پارامتریک و ساختاری مورد توجه کشورها و سازمان‌های بین‌المللی قرار گرفته که مهم‌ترین آن اصلاحات در قسمت ساختاری، لایه‌‌بندی و ارائه خدمات تأمین اجتماعی در لایه‌های مختلف است تا از فشار مالی بر صندوق‌ها کاسته شود. مسئله اصلی، چگونگی لایه‌بندی است که بتواند مشکلات نظام تأمین اجتماعی به‌ویژه ناترازی صندوق‌های بازنشستگی را به‌صورت بنیادی برطرف نماید. در این تحقیق، با توجه به مشکل ناترازی صندوق‌های بازنشستگی در ایران و علل آن ازجمله عدم‌توجه به کارکردهای تأمین اجتماعی در اسلام، نوعی از لایه‌بندی براساس مبانی اسلامی بررسی می‌شود تا معطوف به همۀ کارکردهای تأمین اجتماعی در اسلام باشد و از خلط آنها در عمل جلوگیری کند.
روش
آخرین وضعیت مالى صندوق‌های بازنشستگی در ایران براساس جدیدترین داده‌های موجود در منابع معتبر و ریشه‌یابی آن، توصیف و تحلیل شده است. سپس، براى برون‌رفت از مشکل ناترازى‌ مالى صندوق‌ها، راه‌حل لایه‌بندى خدمات تأمین اجتماعى‌ براساس متون و دیدگاه‌هاى‌ اسلامى با محوریت دیدگاه شهید سیدمحمدباقر صدرe بررسى گردیده که یک بحث جدید است و کمتر به آن پرداخته شده است. لایه‌بندی خدمات تأمین اجتماعی در پنج لایه تمهیدی، تضمینی، ترمیمی، تأمینی و تکمیلی به‌منظور استفاده از تمام ظرفیت و کارکردهای نظام تأمین اجتماعی در اسلام، از نوآوری‌های این تحقیق است که برای کاستن از بار مالی صندوق‌های بازنشستگی و کاهش وابستگی آنها به بودجه دولت و همچنین تضمین رفاه مستمری‌بگیران بسیار مؤثر خواهد بود.
 
نتایج
نتایج تحقیق حاکى از آن است که مهم‌ترین اصلاحات ساختاری در چارچوب اقتصاد اسلامی، لایه‌بندی خدمات تأمین اجتماعی در قالب پنج لایۀ تمهیدی، تضمینی، ترمیمی، تأمینی و تکمیلی است تا موارد حمایتی از موارد بیمه‌ای در نظام تأمین اجتماعى تفکیک شود. موارد بیمه‌ای که مختص افراد متمول و پردرآمد است، ازطریق طرح‌هاى بیمه‌‌‌ای (DC) و طرح‌های سرمایه‌گذاری تأمین مالی مى‌شود و موارد حمایتی که مختص افراد فاقد درآمد و کم‌درآمد است، ازطریق منابع مردمی، عمومی و دولتی تأمین مالی ‌مى‌گردد. با این اصلاحات، کارکردهای حمایتی و غیرحمایتی نظام تأمین اجتماعی در عمل از یکدیگر تفکیک می‌‌شود تا مشمولان هر حوزه، متولیان و منابع مالی مختص خود را داشته باشد. مشمولان کارکرد حمایتى نظام تأمین اجتماعى، در لایه‌های تضمینی و ترمیمی به‌صورت کامل و از هر نظر تأمین می‌شوند و مشمولان کارکرد بیمه‌اى نظام تأمین اجتماعى، در لایه‌های تأمینی و تکمیلی تأمین می‌شوند. در لایه تمهیدی، زیرساخت‌ها و زمینه‌های رفاهی برای همه افراد جامعه فراهم می‌شود تا مشمولان کارکرد حمایتی در یک روند نزولى به‌ حداقل ممکن کاهش یابند. درنتیجه این اصلاحات، فشار مالی بر صندوق‌های بازنشستگی کاهش یافته و به‌تدریج ناترازی آنها برطرف می‌شود.
 
بحث و نتیجه‌گیرى
نسبت پشتیبانى پائین (متوسط صندوق‌ها، حدود 3)،  نرخ جایگزینى بالا (متوسط صندوق‌ها، بالاى 80)، بالا بودن نسبت مصارف به منابع (متوسط صندوق‌ها، حدود 150) و افزایشى بودن نسبت تعهدات به دارایى‌ها نشان می‌دهد اغلب صندوق‌های بازنشستگی در ایران، یا دچار ناترازی مالی و یا در معرض آن هستند. این موضوع، ضمن دلالت بر ناتوانی صندوق‌ها در انجام تعهدات و وابستگی آنها به بودجه دولت، حکایت از به‌خطر افتادن رفاه مستمری‌بگیران و سالمندان دارد. در حال حاضر، با وجود بهره‌مندی صندوق‌های بازنشستگی از منابع و اعتبارات بودجه عمومی کشور، سطح کفایت مزایا در این صندوق‌ها به‌نسبت پایین است که چالش دیگری برای آنها محسوب می‌شود. در افق بلندمدت که طبق برآوردها، ذخایر صندوق‌ها صفر می‌شود و تعهدات بدون پشتوانه آنها پیوسته افزایش می‌یابد، سطح مزایا به‌شدت تنزل می‌کند و رفاه مستمری‌بگیران به‌خطر می‌افتد.
علل مختلف جمعیتى، ساختارى و مدیریتى در این موضوع دخالت دارند که مهمترین آنها، عدم‌توجه به کارکردهای متفاوت تأمین اجتماعی و ابزارها و راهکارهای اختصاصى هر کدام و خلط بین آنهاست که بار مالی سنگین و اغلب بدون پشتوانه را بر صندوق‌های بازنشستگی تحمیل می‌کند. ضرورى‌ترین اصلاحات در زمینه ساختاری، لایه‌بندی خدمات تأمین اجتماعی است که در چند دهه اخیر موردتوجه و تأکید کشورها و نهادهای بین‌المللی نیز واقع شده و لایه‌بندی‌هایی صورت گرفته است. لایه‌بندی‌ها باید معطوف به سه کارکرد اصلی تأمین اجتماعی یعنی کارکرد حمایتی، کارکرد پوشش مخاطرات و کارکرد تأمین معاش دوران بازنشستگی باشد تا با شناسایی ابزارها و راهکارهای مناسب هرکدام و تفکیک آنها از یکدیگر، هرکدام از صندوق‌های بازنشستگی در کارکرد اصلی خود متمرکز شود و بار مالی اضافی را تحمل نکند.
لایه‌بندی‌ خدمات تأمین اجتماعی در اسلام که متناسب با کارکردهای متفاوت تأمین اجتماعی با ابزارها و راهکارهای مختص هرکدام باشد، بهتر است در قالب پنج لایه تمهیدی، تضمینی، ترمیمی، تأمینی و تکمیلی صورت گیرد. لایه تمهیدی، نوعی کارکرد حمایتی برای تمام اقشار جامعه دارد تا فرصت کار و تلاش و کسب درآمد برای همه فراهم شود و فقر در جامعه به حداقل ممکن کاهش یابد. لایه‌های تضمینی و ترمیمی، به کارکرد حمایتی تأمین اجتماعی با ابزارها و راهکارهای اختصاصى‌ آنها می‌پردازد و تمام نیازهای معیشتی، پوشش مخاطرات و تأمین دوران سالمندی را برای اقشار متوسط به پایین جامعه پوشش می‌دهد که فاقد درآمد یا کم‌درآمد هستند. در لایه‌های تأمینی و تکمیلی، کارکردهای پوشش مخاطرات و تأمین دوران سالمندی برای اقشار متوسط به بالای جامعه دنبال می‌شود.
با اجرای لایه‌بندی یادشده، کارکردهای سه‌گانه تأمین اجتماعی با ابزارها، راهکارها، متولیان و منابع مالی مختص خود از یکدیگر تفکیک شده و خلط‌های موجود در نظام تأمین اجتماعی از بین می‌رود که درنتیجه آن، دولت و صندوق‌های بازنشستگی ضمن این‌که هرکدام حوزه مسئولیت خود را بازشناخته و از تداخل کاری و وابستگی‌های مالی به یکدیگر رهایی می‌یابند، مجموعه‌های تحت پوشش خود را به‌صورت کامل تأمین می‌کند و رفاه هیچ قشری به‌خطر نمی‌افتد.