واکاوی معناشناختی «عقد مخاطره» و صحت‌سنجی تقسیم «غرر» به ذاتی و عرضی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری ، تهران. ایران.

چکیده

مقدمه و اهداف: اصطلاح «عقد مخاطره» عنوانی عام است که در کنار سایر ماهیات حقوقی قرار می‌گیرد. با بازشناسی انواع ماهیات حقوقی، می‌توان یک تقسیم‌بندی کلی از این اجناس حقوقی ارائه کرد. این تقسیم‌بندی به تمایز هرچه بیشتر این ماهیات و شناخت دقیق‌تر آنها کمک شایانی خواهد کرد. همچنین، بعد از بیان این تقسیم‌بندی، جایگاه عقد مخاطره به‌عنوان یک ماهیت حقوقی مستقل نیز روشن خواهد شد. این تقسیم‌بندی شامل پنج عنوان کلی است که در ادامه بدان‌ها اشاره می‌شود:
مورد اول از ماهیات حقوقی، تملیک‌های معوض همچون بیع و اجاره هستند. این گروه که معروف‌ترین ماهیت حقوقی بوده، ضمن اختصاص داشتن به عقود، افزون‌بر تملیک اعیان، شامل تملیک منافع و همچنین طلب نیز می‌شود و جایگاهی ویژه در نظام حقوقی دارد؛ مورد دوم از ماهیات حقوقی، اذنیّات همچون وکالت هستند. این قسم – برخلاف خانواده تملیکات که مبتنی بر انتقال مالکیت بود - براساس اذن (اختیار در تصرّف به مأذون) نهاده شده است؛ مورد سوم از اجناس عالیه حقوقی، احسان‌ها همچون هبه و وقف هستند که به‌صورت عقود و ایقاعات درآمده و مبتنی بر انگیزه احسان و خیرخواهی است. در این قسم، معمولاً عمل حقوقی به‌صورت رایگان و تبرّعی انجام می‌شود؛ مورد چهارم، تعهدات‌اند. مضاربه از مثال‌های این قسم است؛ زیرا نه عقد تملیکی است، نه اذنی و نه از احسان‌هاست؛ مورد پنجم از ماهیات حقوقی عقود مخاطره هستند. مواردی همچون بیمه و به‌طورکلی، تمام عقود بختکی مانند قرارداد شبانی برای گله‌چرانی در فصول معین از همین دسته به شمار می‌روند (جعفری‌لنگرودی، ۱۳۸۲، ص۱۹۹-۲۰۱). در انعقاد این عقود همواره برای یکی از طرف‌های قرارداد یا هر دو طرف آن، خطر و ریسک انجام معامله وجود دارد؛ اما این ریسک به‌دلیل متعارف بودن آن، مورداستقبال جامعه و عرف تجاری آن است. ازاین‌رو، برخی برآن هستند که این گروه عقودی هستند که غرر در آنها در حدود عرف مجاز بوده و مشمول نهی شریعت از غرر نمی‌شوند (همان، ص۲۰۱). آنچه محل بررسی و تبیین در این پژوهش است، همین قسم اخیر است.
پس از تبیین ماهوی عقد مخاطره، بررسی این مطلب که آیا ریسکی که در عقود مخاطره وجود دارد، در ذیل عنوان «غرر» نهی‌شده در حدیث مشهور «نهی النبی(ص) عن بیع الغرر» قرار می‌گیرد یا خیر، مطلب مهم دیگری است که در این پژوهش به آن پرداخته می‌شود. ازسوی‌دیگر، برخی از فقها و حقوقدانان غرر را در یک تقسیم‌بندی نوینی به «ذاتی» و «عرضی» منقسم کرده، تنها وجود غرر عرضی را موجب بطلان معامله دانسته‌اند. پس از تبیین ریسک در عقود مخاطره و نسبت آن با مفهوم غرر، امکان‌ داشتن یا نداشتن تقسیم مفهوم غرر به ذاتی و عرضی بررسی و سرانجام روشن می‌شود که برفرض صحت چنین تقسیمی، عقد مخاطره با کدام‌یک از این دو قسم همسانی معنایی دارد؟
روش: این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با شیوه مطالعه کتابخانه‌ای و ارجاع به منابع مهم فقهی و حقوقی به‌دنبال آن است که روشن کند اولاً، معیارهای تحقق عقد مخاطره چیست و آیا ریسک موجود در آن متعارف است یا غیرمتعارف؟ ثانیاً برفرض صحت تقسیم غرر به ذاتی و عرضی، عقد مخاطره با کدام‌یک از این دو قسم همسانی معنایی دارد؟
نتایج

«مخاطره» به معنای آن است که دو نفر در کاری بزرگ - که با ریسک غیرقابل‌چشم‌پوشی همراه بوده و پیامدهای غیرقابل ‌پیشگیری دارد - دست به خطر بزنند؛ این درحالی است که برخی از دانشمندان معاصر آن را در معنای ریسک متعارف تجاری - که معمولاً در هر عقدی وجود دارد - به‌کار برده‌اند. به همین جهت به نظر می‌رسد به کار بردن عنوان «عقد مخاطره» برای عقودی که دارای ریسک متعارف و معقول بوده، مناسب نباشد؛ بلکه بهتر آن بود که این اصطلاح همچون عنوان «غرر» ناظر به عقودی باشد که در آنها خطر از دست دادن دارایی به شکل قابل‌توجه وجود دارد. مؤید چنین مطلبی به‌کاررفتن دو واژه «قمار» و «مخاطره» در کنار یکدیگر در کلام برخی از فقها و استفاده از واژه مخاطره در تعریف قمار در کلام برخی دیگر از دانشمندان است.
برخی از معاصران در یک تقسیم‌بندی «غرر» را به غرر ذاتی و عرضی تقسیم کرده و برآن هستند که منظور از غرر ذاتی آن خطر متعارف و معقول تجاری یا به‌بیان‌دیگر همان مخاطره است که موجب بطلان معامله نمی‎شود؛ درحالی‌که غرر عرضی آن خطری است که نامتعارف بوده و به‌دلیل وجود احتمال زیادِ از دست دادن دارایی مشمول غررِ نهی‌شده در شریعت شده و محکوم به بطلان است. درواقع، مرز تشخیص میان ریسک مباح در معاملات تجاری و غرر نهی‌شده در منابع دینی، به‌ترتیب متعارف یا نامتعارف بودن خطر و احتمال از دست دادن دارایی است؛ اما صرف‌نظر از این ضابطه، به نظر می‌رسد تقسیم اصطلاح غرر به دو اصطلاح غرر ذاتی و غرر عرضی نیز تقسیم مناسبی نباشد؛ زیرا با بررسی اصطلاح غرر در منابع، به‌دست می‌آید که غرر همواره بار معنایی منفی داشته و عاملی برای بطلان عقد بوده است؛ ازاین‌رو باید گفت که عنوان «غرر» اساساً قابل‌‌اطلاق بر ریسک مباح نبوده تا بتوان آن را نوعی از انواع غرر به شمار آورد.
نکته مهم آن است که «غرر» آن خطر قابل‌توجهی است که نسبت به از دست دادن دارایی آن هم در زمان انجام معامله وجود دارد (مثلاً معامله‌گر نداند در مقابل فلان مقدار از پول چقدر رمزارز دریافت می‌کند)؛ اما ابهام نسبت به وضعیت قیمت کالا در آینده اساساً ارتباطی با مسئله غرر ندارد. براساس‌این، در مورد پدیده نوظهور رمزارزها نمی‌توان با استناد به عواملی همچون وجود نوسانات قیمتی شدید و معلوم نبودن سازوکار معاملاتی حاکم بر رمزارزها، معاملات ارزهای یادشده را غرری دانست. گفتنی است که غرری نبودن معاملات رمزارزها لزوماً به‌معنای مشروع بودن آنها نیست و دراین‌زمینه چالش‌های فقهی دیگری وجود دارد که باید جداگانه به آنها پرداخته شود.

بحث و نتیجه‌گیری: این پژوهش نشان می‌دهد به‌کاربردن عنوان «عقد مخاطره» برای عقودی که دارای ریسک متعارف و معقول‌اند، مناسب نیست. افزون‌براین، تقسیم غرر به ذاتی و عرضی نیز تقسیم مناسبی به‌ شمار نمی‌آید؛ زیرا با بررسی اصطلاح غرر در منابع به‌دست می‌آید که غرر همواره بار معنایی منفی داشته و عاملی برای بطلان عقد بوده است؛ ازاین‌رو عنوان غرر اساساً قابل‌اطلاق بر ریسک متعارف و مباح نبوده تا بتوان آن را نوعی از انواع غرر به شمار آورد.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن‌ادریس، محمد ‌بن ‌احمد (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  2. ابن‌تیمیه، احمد (1408). الفتاوى الکبرى. بی‌جا: دارالکتب العلمیة.
  3. ابن‌حیون، نعمان (1385). دعائم الإسلام. قم: مؤسسة آل‌البیتb.
  4. ابن‌فارس، احمد (1406). مجمل اللغه. بیروت: مؤسسه الرساله.
  5. ابن‌قیم الجوزیه، ابوعبدالله (1415). زاد المعاد فی هدی خیر العباد. بیروت: مؤسسه الرساله.
  6. ابن‌منظور، محمد (1412). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
  7. ابوجیب، سعدی (1408). القاموس الفقهی لغه و اصطلاحاً. دمشق: دارالفکر.
  8. انصاری، مرتضی (1415). المکاسب. قم: کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
  9. بحرانی، یوسف (1363). الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  10. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1382). فلسفه اعلی در علم حقوق. تهران: گنج دانش.
  11. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1386). الفارق. تهران: گنج دانش.
  12. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1387). اندیشه و ارتقاء. تهران: گنج دانش.
  13. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1388). وسیط در ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.
  14. جوهری، اسماعیل بن حماد (1404). الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دارالعلم.
  15. حسینی مراغی، عبدالفتاح (1417). عناوین الفقهیه. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  16. حکمت‌نیا، محمود، و نظری علوم، میثم (1396). «واکاوی مفهوم مخاطره در قراردادها با تأکید بر مفاهیم قمار و غرر». پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، 18(46): 5-
  17. حلی، حسن بن یوسف (1374). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  18. حلی، حسن بن یوسف (1410). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  19. حلی، حسن بن یوسف (1414). تذکره الفقهاء. قم: موسسه آل‌‎ البیتb لاحیاء التراث.
  20. حلی، حسن ‌بن‌ یوسف (1419). نهایة الاحکام فی معرفه الاحکام‌. قم: مؤسسه آل‌البیتb.
  21. حلی، حسن بن یوسف (1420). تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه. قم: مؤسسه امام صادقb.
  22. خویی، سیدابوالقاسم (1377). مصباح الفقاهه. قم: داوری.
  23. دهخدا، علی‌اکبر (1373). لغت‌نامه دهخدا. تهران: روزنه.
  24. راعی، رضا، و سعیدی، علی (1383). مبانی مهندسی مالی و مدیریت ریسک. تهران: سمت.
  25. زبیدی، محمدمرتضی (1414). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.
  26. زمخشری، محمود بن عمر (1399). اساس البلاغه. بیروت: دارصادر.
  27. شهرکانی، ابراهیم (1430). معجم المصطلحات الفقهیه. قم: ذوی القربی.
  28. شهیدثانی، زین الدین بن علی (1410). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. قم: مکتبه الداوری.
  29. شهیدثانی، زین الدین بن علی (1413). المسالک الافهام الی تنقیح الشرائع الاسلام. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
  30. صدوق، محمد ‌بن ‌علی (بی‌تا). عیون أخبار الرضا. تهران: جهان.
  31. طباطبایی‌حکیم، سیدمحسن (بی‌تا). نهج الفقاهه. قم: 22 بهمن.
  32. طوسی، محمد ‌بن ‌حسن (1387). المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المکتبة المرتضویة.
  33. طوسی، محمد بن‌ حسن (1407). الخلاف. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  34. عمید، حسن (1371). فرهنگ لغت عمید. تهران: امیرکبیر.
  35. عیوضلو، حسین، رضایی‌صدرآبادی، محسن و جواد نوری (1399). »تحلیل فقهی -حقوقی مبادله ارزهای قابل استخراج در اقتصاد اسلامی». مجله اقتصاد اسلامی، 20 (77): 183-
  36. غروی‌اصفهانی، محمدحسین (1409). الإجاره. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
  37. فراهیدی، خلیل بن احمد (1409). العین. قم: مؤسسه دارالهجره.
  38. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1415). القاموس المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیة.
  39. فیومی، احمد بن محمد (1428). المصباح المنیر. بیروت: المکتبه العصریه.
  40. قمی، ابوالقاسم (1413). جامع الشتات فی اجوبه السوالات. تهران: کیهان.
  41. کاتوزیان، ناصر (1390). اموال و مالکیت. تهران: میزان.
  42. کرکی، علی بن حسین (1414). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: موسسه آل‌‎ البیتb لاحیاء التراث.
  43. گروه مترجمین دیوان داوری دعاوی ایران (1372). فرهنگ اصطلاحات حقوقی انگلیسی به فارسی. تهران: یلدا.
  44. محقق‌داماد، سیدمصطفی (1398). نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  45. مطهری، مرتضی (1390). مجموعه آثار. تهران: صدرا.
  46. معین، محمد (1386). فرهنگ معین. تهران: ادنا.
  47. مغنیه، محمدجواد (1379). فقه الامام جعفر الصادقj. قم: انصاریان.
  48. موسوی، سیدصادق و روح‌الله رئیسی (1397). «تحلیل فقهی و اخلاقی ریسک تجاری و مقایسه آن با غرر با تاکید برقواعد عام درآمدزایی مخاطره». پژوهش‌های اخلاقی، 8 (4): 225-
  49. موسویان، سیدعباس و محمد علیزاده‌اصل (1394). «بررسی رابطه ریسک و غرر در بازارهای مالی اسلامی». اقتصاد اسلامی، 15(59): 65-
  50. میثمی، حسین و زینب بیابانی (1399). تحلیل ماهیت، استخراج و مبادله انواع رمزارزها و توکن‌ها از منظر فقه اسلامی و قوانین کشور. تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
  51. میرزاخانی، رضا و حسینعلی سعدی (1397). «بیت‌کوین و ماهیت مالی -فقهی پول مجازی». جستارهای اقتصادی ایران، 15(30): 71-
  52. میرزاخانی، رضا و میثم دعایی (1402). «راهکارها و چالش‌های استفاده از رمزارزها در بازار سرمایه: نگرش فقهی -حقوقی». اقتصاد و بانکداری اسلامی، 12(45): 7-
  53. نایینی، محمدحسین (1413). المکاسب و البیع. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
  54. نجفی، محمدحسن (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  55. نراقی، احمد بن محمد (1420). عوائد الایام فی بیان قواعد استنباط الاحکام. قم: دارالهادی.
  56. Abu Jaib, Saadi (1408), Al-Qamoos al-Fighhi, Damascus: Dar al-Fikr. [In persian]
  57. Ansari, Morteza (1415), al-Makasab, Qom: Congress honoring Sheikh Azam Ansari. [In persian]
  58. Amid, Hassan (1371), Omid Dictionary, Tehran: Amirkabir. [In persian]
  59. Ayvazlu, Hossein and others. (2019), " legal – Islamic jurisprudence analysis of exchanging extractable currency in Islamic economics ", Eghtesad Islami, 20 (77), pp. 183-210. [In persian]

https://eghtesad.iict.ac.ir/article_39156.html

  1. Bahrani, Yusuf (1363), Al-Hadaegh Al-Nazerah fi Ahkam Al-Etrat Al-Tahirah, Qom: The Society of Scholars of the Seminary in Qom. [In persian]
  2. Dehkhoda, Ali-Akbar (1373), Dehkhoda dictionary, Tehran: Rozeneh. [In persian]
  3. Farahidi, Khalil ibn Ahmad (1409), Al-Ain, Qom: Dar al-Hijrah Institute. [In persian]
  4. Firouzabadi, Muhammad ibn Yaqub (1415), Al-Qamoos al-Muhit, Beirut: Dar al-Kitab Al-Elamiya. [In persian]
  5. Fayumi, Ahmad ibn Muhammad (1428), al-Misbah al-Munir, Beirut: al-Maktabah al-Asriyah. [In persian]
  6. Gharavi-Esfahani, Mohammad Hossein (1409), Al-Ijarah, Qom: The Society of Scholars of the Seminary in Qom. [In persian]
  7. Group of translators of Iran's Arbitration Court of Claims (1372), Dictionary of English to Farsi legal terms, Tehran: Yalda. [In persian]
  8. Qomi, Abu al-Qasim (1413), Jami` al-Shatat fi Answera al-Quwalat, Tehran: Kayhan. [In persian]
  9. Hosseini Maraghi, Abdul Fattah (1417), al-Anavin al-fighhiyeh, Qom: The Society of Scholars of the Seminary in Qom. [In persian]
  10. Helli, Hasan ibn Yusuf (1374), Mokhtalaf al-Shia fi Ahkam al-Shariah, Qom: The Society of Scholars of the Seminary in Qom. [In persian]
  11. Helli, Hasan ibn Yusuf (1410), Ershad al-Azhan ila Ahkam al-Iman, Qom: The Society of Scholars of the Seminary in Qom. [In persian]
  12. Helli, Hasan ibn Yusuf (1414), Tazkirat al-Foghaha, Qom: Al-Al-Bayt (AS) Institute of Lahiya al-Tarath. [In persian]
  13. Helli, Hasan ibn Yusuf (1419), Nihayat al-Ehkam fi Ma’rifat al-Ahkam. Qom: Alol-Bayt [In persian]
  14. Helli, Hasan ibn Yusuf (1420), Tahrir al-Ahkam Al-Shari'a Ala Mazhab al-Imamiyah, Qom: Imam Sadiq Institute. [In persian]
  15. Hekmatnia, Mahmoud; Nazari Ulum, Maitham (2016), " Explaining the concept of risk in Islamic legal system with emphasis on Gharar and gamble conecpts", Islamic Law Research Journal of, 18 (46), pp. 26-5. [In persian]

https://doi.org/10.30497/law.2018.2140

  1. Ibn Idris, Muhammad ibn Ahmad (1410), al-Sara'er al-Hawi for Tahrir al-Fatawi, Qom: The Society of Scholars of the Seminary in Qom. [In persian]
  2. Ibn Taymiyah, Ahmad (1408), Al-Fatawa al-Kobra, B.J.: Dar al-Kitab al-Elmiyah. [In persian]
  3. Ibn Hayyun, Numan (1385), The Pillars of Islam, Qom: Alol-Bayt Foundation. [In persian]
  4. Ibn Fares, Ahmad (1406), Majmaol al-Loghah, Beirut: Al-Rasalah Institute. [In persian]
  5. Ibn Qayyim al-Jowziyya, Abu Abdullah (1415), Zad al-Ma'ad fi Hoda Khair al-Ebad, Beirut: Al-Rasalah Institute. [In persian]
  6. Ibn Manzoor, Muhammad (1412), Lisan al-Arab, Beirut: Dar al-Fikr. [In persian]
  7. Jafari Langroudi, Mohammad Jafar (1382), Supreme Philosophy in the Science of Law, Tehran: Ganj Danesh. [In persian]
  8. Jafari Langroudi, Mohammad Jafar (1386), Al Faraq, Tehran: Ganj Danesh. [In persian]
  9. Jafari Langroudi, Mohammad Jafar (1387), Thought and Elevation, Tehran: Ganj Danesh. [In persian]
  10. Jafari Langroudi, Mohammad Jafar (1388), Mediator in Legal Terminology, Tehran: Ganj Danesh. [In persian]
  11. Johari, Ismail ibn Hammad (1404), Sahah Taj al-Lagha and Sahah al-Arabiya, Beirut: Dar al-Elam. [In persian]
  12. Katouzian, Nasser (2018), property and ownership, Tehran: Mizan. [In persian]
  13. Karaki, Ali ibn Hussein (1414), Jami’ al-Maqasid fi Sharh al-Qawa’id, Qom: The Foundation of Alol-Bayt. [In persian]
  14. Khoei, Seyyed Abulqasem (1412), Misbah al-Faqaha fi al-Maamalat, Beirut: Dar al-Hadi. [In persian]
  15. Khoei, Seyyed Abulqasem (1418), Imam al-Khoei Encyclopedia, Qom: Institute for Revival of Imam al-Khoei's Works. [In persian]
  16. Mohagheq Damad, Seyed Mostafi (2018), General Theory of Terms and Obligations in Islamic Law, Tehran: Islamic Sciences Publishing Center. [In persian]
  17. Motahari, Morteza (1390), collection of works, Tehran: Sadra. [In persian]
  18. Moein, Mohammad (1386), Farhang Moin, Tehran: Edna. [In persian]
  19. Moghniyeh, Mohammad Javad (1379), Fiqh of Imam Jafar al-Sadiq, Qom: Ansarian. [In persian]
  20. Mousavi Khomeini, Seyyed Ruhollah (1421), Kitab al-Bay, Qom: Institute for editing and publishing the works of Imam Khomeini. [In persian]
  21. Mousavi, Seyyed Sadegh; Raisi, Ruhollah (2017), "Jurisprudential and ethical analysis of commercial risk and its comparison with Gharar, emphasizing the general rules of risk income generation", Ethical Researches, 8 (4), pp. 225-245. [In persian]

http://akhlagh.saminatech.ir/Article/17059

  1. Mousaviyan, Seyyed Abbas; Alizadeh Assal, Mohammad (2014), " Study of Relationship between Risk an Gharar in Islamic Financial Markets ", Eghtesad Islami, 15 (59), pp. 65-94. [In persian]

https://eghtesad.iict.ac.ir/article_15592.html

  1. Maythami, Hossein; Biabani, Zainab (2019), Analysis of the nature, extraction and exchange of all types of cryptocurrencies and tokens from the perspective of Islamic jurisprudence and laws of the country, Tehran: Research Institute of Money and Banking. [In persian]
  2. Mirzakhani, Reza; Hossein Ali Saadi (2017), "Bitcoin and the financial-juristic nature of virtual money", Economic Essays, 15 (30), pp. 71-92. [In persian]

https://doi.org/10.30471/iee.2018.1555

  1. Mirzakhani, Reza; Doaei, Maitham (1402), " Solutions and challenges of using crypto-currencies in the capital market: jurisprudential-legal perspective ", Islamic Economics and Banking, 12 (45), pp. 7-28. [In persian]

http://mieaoi.ir/article-1-1293-fa.html

  1. Nayini, Mohammad Hossein (1413), Al-Makasab val-Bay, Qom: The Society of Scholars of the Seminary in Qom. [In persian]
  2. Najafi, Muhammad Hassan (1404), Jawahar al-Kalam fi Sharh Shara' al-Islam, Beirut: Dar Ahiya al-Tarath al-Arabi. [In persian]
  3. Naraghi, Ahmad ibn Muhammad (1420), Awaed al-Ayyam fi Bayan al-Qa'aws instanbat al-Ahkam, Qom: Dar al-Hadi. [In persian]
  4. Raei, Reza and Ali Saeedi (1383), Fundamentals of Financial Engineering and Risk Management, Tehran: Samt. [In persian]
  5. Sadugh, Muhammad ibn Ali (Bita), Uyun Akhbar al-Riza, Tehran: Jahan. [In persian]
  6. Shahrkani, Ebrahim (1430), Mujam al-Tirmidho al-Fiqhiyyah, Qom: Zav al-Qurabi. [In persian]
  7. Shahid Sanei, Zain al-Din ibn Ali (1410), al-Rawzah al-Bahiyyah fi Sharh al-Lomat' al-Damashghiyya, Qom: Maktaba al-Davari. [In persian]
  8. Shahid Sanei, Zain al-Din ibn Ali (1413), Al-Maslak al-Afham al-Tanqih al-Shar'e al-Islam, Qom: Institute of Al-Maarif al-Islamiyya. [In persian]
  9. Tabatabaei Hakim, Seyyed Mohsen (Bita), Nahj al-Faqaha, Qom: 22 Bahman. [In persian]
  10. Torayhi, Fakhr al-Din (1375), Majma al-Bahrain, Tehran: Mortazavi Library. [In persian]
  11. Toosi, Muhammad ibn Hassan (1387). Al-Mabsoot in Imami jurisprudence. Tehran: Mortazavi Library. [In persian]
  12. Toosi, Muhammad bin Hassan (1407), Al-Khalaf, Qom: The Society of Scholars of the Seminary in Qom. [In persian]
  13. Zubaydi, Mohammad Morteza (1414), Taj al-Arus Min Javaher al-Qamoos, Beirut: Dar al-Fikr. [In persian]
  14. Zamakhshari, Mahmoud bin Omar (2019), Asas al-Balagha, Beirut: Dar Sader. [In persian]