واکاوی نرخ‌های پرداختی در زکات و خمس؛ رهیافتی برای نظام مالیاتی ایران

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده اقتصاد، دانشگاه خوارزمی، تهران. ایران.

2 فارغ‌التحصیل دکتری، گروه اقتصاد، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران.

چکیده

مقدمه و اهداف: نظام پرداخت‌های اجباری صدر اسلام مشتمل بر انواع پرداخت‌ها بوده که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را داشته است. در این میان زکات و خمس دو پایه مهم برای تأمین مالی هزینه‌ها در صدر اسلام بوده‌اند که در چهارچوب نرخ‌ها و معافیت‌های خاصی قرار گرفته‌اند. منظور از دوره صدر اسلام بازه زمانی دوران بعثت تا عصر تابعین یعنی دوران پیامبرn تا عصر امویان یا به‌طور گسترده‌تر تا دوره اَتباع تابعین یعنی عصر اول خلافت عباسی است (عزیزی، 1398). حکومت‌ها در آن دوران نیز برای اداره مخارج خود مردم را مجبور به پرداخت وجوهی می‌کردند تا بتوانند امور کشور را رسیدگی کنند و در اصطلاح، کشورداری کنند؛ چیزی که شارع نیز به آن توجه داشته و زکات ابدان، زکات اموال و خمس را مبتنی‌بر آن واجب کرده تا بخشی از آن به دولت اسلامی تعلق گیرد و بخشی مستقیماً به تحقق اهداف دولت اختصاص یابد.
با تکیه بر تعریف مالیات مبنی‌بر پرداخت اجباری، که توسط حکومت بر افراد یا نهادها تحمیل می‌شود (کاکس  و دیگران، 2024)، زکات و خمس را به‌عنوان دو پرداختی واجب صدر اسلام که ازطرف شارع وضع شده در نظر می‌گیریم. براکت‌های مالیاتی در نظام پرداخت اجباری اسلام با معیار نصاب تعیین می‌شوند. نصاب مقدار زکاتی را بیان می‌کند که در هر قلم از اقلام زکوی باید پرداخت شود. واکاوی این مقادیر، با کشف مقاصد شریعت در نظام مالیات‌ستانی عصر نبویn، الهام‌بخش رهیافت‌هایی برای نظام مالیاتی جامعه اسلامی خواهد بود که هدف این مقاله را شکل می‌دهد.
روش پژوهش: این پژوهش از روش تحقیق کمّی و کیفی بهره برده و ماهیت کاربردی دارد و با روش توصیفی تحلیلی به گردآوری اطلاعات کتب و مقالات ازطریق مطالعات کتابخانه‌ای و سامانه‌های علمی پرداخته است.
برای نیل به هدف مقاله پرداخت‌های اجباری زکات و خمس، تبیین و نصاب‌های آنها بررسی شده است. در بررسی نصاب‌های زکات و خمس، مقایسه‌ها و همسان‌سازی‌هایی صورت گرفته تا مقادیر معادلی به‌دست آید و الگوهای نصاب‌ها کشف و استخراج شود. بخشی از این کار به کمک رابطه‌های ریاضی و استفاده از جدول تناسب صورت پذیرفته و در این جهت مظنه‌گیری برخی نسبت‌ها ازطریق مراجعه به بازار مجازی تحقق یافته است. درنهایت، نتایج حاصل، به نمودارهایی منتقل شد تا استنباط و استفاده از آنها آسان‌تر و با اطمینان بیشتری انجام شود.
نکته پایانی در روش پژوهش این است که در بخشی از مقاله که مبتنی‌بر نظرات فقهی فقها بوده، به اقوال مشهور اکتفا شده و از ورود به اختلافات فقهی خودداری شده است. همچنین، نظرات فقهی اهل‌سنت نیز به‌دلیل اختلاف در مبانی مورد توجه قرار نگرفته؛ اگرچه بررسی‌ها نشان از تأیید یافته‌های پژوهش در فقه اهل‌سنت دارد که مورد استفاده اغلب کشورهای اسلامی است.
یافته‌ها: تحلیل نصاب‌های زکات و خمس، رهیافت‌هایی را حاصل آورده که برخی از آنها به این قرار است:

روایات باب زکات[1] و مقادیر زکات نشان می‌دهد، شارع دقت عقلی را در تعیین مقدار مال زکوی و زکات آن مورد توجه قرار نداده و بیشتر به سهولت پرداخت زکات از طرف مؤدیان اهمیت داده است.
در نظام اسلامی باید نرخ‌های پایین، بر بخش تولیدی شامل تولید کالاها یا محصولات اساسی جامعه وضع شده و بر بخش‌های خدمات و بازرگانی نرخ‌های بالا وضع شود. همچنین، با رویکرد دیگری می‌توان گفت: در بخش تولید کالایی، نرخ‌های پایین و در بخش درآمد اشخاص و خانوار، نرخ‌های بالای مالیاتی توصیه می‌شود. به‌علاوه، در بخش کشاورزی نرخ‌های بالاتری نسبت به دامداری توصیه می‌شود و دام‌های سبک نرخ‌های پایین‌تری نسبت به دام‌های سنگین دارند.
شیوه دریافت و پرداخت وجوه زکات و خمس، هم با واسطه‌گری دولت و هم بدون حضور او انجام می‌شده و شارع تأکید خاصی روی هیچ‌کدام از این دو نداشته است.
دارایی مالی نیز مورد توجه شارع قرار داشته و فقط از دارایی‌های غیرمالی، مالیات گرفته نشده است.
پولی و مقداری بودن پرداختی زکات و خمس پذیرفتنی است و ترجیحی نسبت به یکدیگر ندارد.
در نظام مالیاتی اسلام، با تعیین براکت‌های مشخص در پایه‌های مالیاتی مجزا، از ابزار نرخ مالیاتی تنازلی استفاده شده تا تولیدکننده را ترغیب نماید که با تولید بیشتر یا کسب درآمد بیشتر، مشمول نرخ مالیاتی کمتری شود و از این راه سود بیشتری به دست آورد.
با توجه به ماهیت و نوع پایه مالیاتی، نرخ‌های ثابت و تنازلی مالیاتی توجیه‌پذیر است.

بحث و نتیجه‌گیری: در اسلام به‌دلیل ایجاد توازن و دوری از گردش اموال در دست سرمایه‌داران، پرداختی‌های واجب و مستحب متعددی تعیین شده تا هم فقرا و محرومان، شریک اموال ثروتمندان شوند و هم نیازهای مالی حکومت اسلامی تأمین شود. در میان پرداخت‌های واجب، برخی از آنها مانند زکات و خمس به‌مثابه مالیات در عصر حاضر هستند؛ زیرا جنبه اجباری ازسوی شارع دارند؛ همان‌طورکه مالیات، اجبار از ناحیه دولت دارد. یافته‌های نظام مالیاتی صدر اسلام نشان می‌دهد دولت اسلامی در جمع‌آوری و توزیع درآمدهای حاصل از پرداخت‌های واجب، هم می‌تواند تصدیگری کند و هم اینکه دست‌کم در برخی از موارد صرفاً نقش هدایتگری، سیاست‌گذاری و نظارتی را برعهده گیرد و ازطریق فعالیت داوطلبانه افراد در قالب‌های فردی یا سمن‌ها تجهیز و تخصیص منابع زکوی انجام پذیرد و به تبع هزینه‌های دولت کاهش یابد.
در نظام مالیاتی اسلامی دارایی مالی مانند درهم و دینار و هم دارایی غیرمالی ازجمله دام و غلات مشمول پرداخت مالیات شده‌اند و مالیات منحصر در نوع خاصی از آنها نیست. همچنین، پرداخت هر مورد از مواردی که زکات یا خمس به آن تعلق گرفته نیز لزوماً در نوع خاصی از کالا یا مال منحصر نیست. پس از نظر شارع مقداری یا پولی بودن پرداختی مالیاتی موضوعیت نداشته بلکه به‌عنوان تسهیل‌گری برای مؤدی طریقیت دارد. این وضعیت نشان می‌دهد نظام مالیاتی از نوعی انعطاف در پرداخت مالیاتی برخوردار است که ثمره آن راحتی و آسایش مؤدی مالیاتی خواهد بود؛ زیرا از اموال در دسترس خود اقدام به پرداخت خواهد کرد و زحمت تبدیل آن برعهده‌اش نیست. ثمره چنین سیاستی، افزایش مؤدیان مالیاتی و درنتیجه افزایش درآمد دولت و آبادانی خواهد شد.
تقدیر و تشکر: نویسندگان از داوران ناشناس و همچنین از پژوهشکده امور اقتصادی که حامی این پژوهش بوده است، تشکر می‌کنند.
تعارض منافع: نویسندگان هیچ‌گونه تعارض منافعی برای اعلام مرتبط با محتوای این مقاله ندارند.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. أنصاری (الشیخ)، مرتضی (1415ق). کتاب الزکاه. قم: المؤتمر العالمی بمناسبه الذکری المئویه الثانیه لمیلاد الشیخ الأعظم الأنصاری، الأمانه العامه.
    2. توسلی، محمداسماعیل، و فیاضی، ام‌کلثوم (1394). «امکان‌سنجی فقهی گسترش پایه مالیاتی زکات». همایش سیاست‌های مالی و مالیاتی ایران. قابل دسترسی در:

    https://sid.ir/paper/893432/fa

    1. خمینی (امام)، روح‌الله و سایر مراجع (1381). توضیح‌المسائل مراجع. گردآورنده: سید محمدحسن بنی‌هاشمی خمینی و احسان اصولی. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    2. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (1379). مبانی اقتصاد اسلامی. تهران: سمت.
    3. رستمی، محمدزمان، و رستمی، محمدهادی (1395). «پیشنهادهایی برای بسط و جایگزینی نظام مالیاتی اسلام». مطالعات اقتصاد اسلامی، 8(1): 7-

    doi: 10.30497/IES.2015.1754

    1. شجاعی، مجید (1399). «طراحی الگو یکپارچه‌سازی مالیات‌های اسلامی و متعارف». مجله اقتصادی، 20(3و4): 111-
    2. صدر، سیدکاظم (1387). اقتصاد صدر اسلام. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
    3. طباطبایی یزدی (صاحب عروه)، سیدمحمدکاظم (1420ق). العروه الوثقی. قم: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
    4. طوسی (شیخ الطائفه)، ابوجعفر محمد بن حسن (1400ق). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب العربی.
    5. عاملی (الشهید الأول)، ابوعبدالله (1417ق). الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه. قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
    6. عزیزی، حسین (1398). «تبارشناسی مفهوم «صدر اسلام» در تاریخ‌نگاری اسلامی». پژوهش‌های تاریخی دوره جدید، 11(3 یا 43): ص۵۳-۶۸.
    7. عسکری، محمدمهدی و احمد محمدی‌پور (1400). «ارائه الگو پیشنهادی تأمین مالی دولت اسلامی و بررسی ظرفیت اجرایی آن در اقتصاد ایران». تحقیقات مالی اسلامی، 10(2 یا 20)، 495-

    doi: 10.30497/IFR.2021.240202.1590

    1. عسکری، محمدمهدی و عبدالمحمد کاشیان (1389). «آزمون بسندگی زکات و خمس در تأمین حداقل معیشت خانوارهای نیازمند در اقتصاد ایران طی سال‌های 1380 تا 1387». معرفت اقتصادی. 2(1یا3): 5-
    2. علم‌الهدی، سیدسجاد (1395). «تحلیلی از شاخص‌های نظام مالیات اسلامی به‌عنوان الگوی هدف برای نظام مالیاتی ایران». بررسی مسائل اقتصاد ایران، 3(2): 95-
    3. قانون مدنی ایران (1307).
    4. قریب، محمد (1366). تبیین اللغات لتبیان الایات. تهران: بنیاد.
    5. کتانی ادریسی، عبدالکبیر (1927). التراتیب الإداریه و العمالات و الصناعات و المتاجر و الحاله العلمیه التی کانت علی عهد تأسیس المدینه الإسلامیه فی المدینه المنوره العلیه. رباط: المطابع الأهلیه.
    6. کلینی (شیخ)، محمد بن یعقوب (1387). الکافی. کتاب الزکاه. قم: دار الحدیث.
    7. مجلسی (علامه)، محمدباقر (1404ق). مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول. قم: دار الکتب الإسلامیه.
    8. موسوی خوئی (آیت‌الله)، سیدابوالقاسم (بی‌تا). منهاج الصالحین. قم: مؤسسه الخوئی الإسلامیه.
    9. نجفی (صاحب جواهر)، شیخ محمدحسن (1362). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. محقق عباس قوچانی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    10. نوری (محدث)، حسین بن محمدتقی (بی‌تا). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: موسسه آل‌البیتb لإحیاء التراث.
    11. الوادی، حازم محمود (2019). الدوال الإقتصادیه لقیم الأنصبه الشرعیه. اردن: دار الکتاب الثقافی.
    12. هاشمی شاهرودی (آیت‌الله)، سید محمود (1389). درس خارج فقه. 30/08/1389. قابل دسترسی در:

    https://www.hashemishahroudi.org/fa/lessons/2/458

    1. یوسفی، احمدعلی (1379). «دگرگونی قیمت‌ها در عصر تشریع». کاوشی نو در فقه، 25 و 26، 153-
    2. Alamul-Hūda, Seyyed Saj'jad (2016). Tahlilī az shakhes'‌hāye nezame mālīatī eslami be onvane olgūyē hadaf baraye nezam maliyati iran [An analysis of the indicators of the Islamic tax system as a target model for the Iranian tax system]. A study of Iranian economic issues. 3(2), 95- [In Persian]
    3. Al-Wadi, Hazem Mahmoud (2019). Aldeval aleghtesadiyah leghiyam alansebah alsharaiah [Economical Means for the Establishment of Legal Monuments]. Jordan: Dar Al-Kitab Al- [In Persian]
    4. Ameli (Al-Shahid Al-Awwal), Abu Abdullah (1417 AH). Aldorus olshar’eiyah fi feghh alemamiyah [Islamic Studies in Imami Jurisprudence]. Qom: Islamic Publishing Foundation affiliated with the Teachers' Association. [In Persian]
    5. Ansari (Sheikh), Murtaza (1415 AH). Zakat Book. Qom: The World Conference on the Occasion of the Second Centenary of the Birth of Sheikh Al-A'zam Al-Ansari, General Secretariat. [In Persian]
    6. Askari, Mohammad Mehdi and Abdul Mohammad Kashian (2010). azmune basandegi zakat va khoms dar tamin hadde’aghalle maishat khanevarhaye niazmand dar eghtesad iran teye sal‌haye 1380 ta 1387 [Testing the sufficiency of Zakat and Khums in providing the minimum livelihood of needy households in the Iranian economy during the years 1380 to 1387]. Economic Knowledge. 2(1,Serial 3), 5- [In Persian]
    7. Askari, Mohammad Mehdi and Ahmad Mohammadipour (2011). Erayeh olgu pishnahadi tamin mali dowlat eslami va barresi zarfiate ejrayee an dar eghtesad iran [Presenting a proposed model for financing the Islamic state and examining its executive capacity in the Iranian economy]. Two scientific quarterly journals of Islamic Financial Research. 10(2,Serial 20), 495- [In Persian]
    8. Azizi, Hossein (2019). Tabarshenasi mafhume «sadr e eslam» dar tarikh‌negari eslami [Genealogy of the concept of "Sadr Islam" in Islamic historiography]. Historical Researches of the New Period. 11(3.Serial 43). 53- [In Persian]
    9. Cox, Maria S.; Fritz Neumark; Charles E. McLure (2024). Taxation. Encyclopedia Britannica. Available:

    https://www.britannica.com/money/taxation

    1. Cox, Maria S.; Fritz Neumark; Charles E. McLure (2024). Taxation. Encyclopedia Britannica.
    2. Daftar hamkari howzeh va daneshgah [Office of Seminary and University Cooperation] (2000). Mabani Eghtesad Eslami [Fundamentals of Islamic Economics]. Tehran: Samt. [In Persian]
    3. Ghanoone madani Iran [Iranian Civil Code] (1927). [In Persian]
    4. Gharib, Muhammad (1987). Tabyin olloghat lettbyin alayat [Explanation of languages ​​for the explanation of verses]. Tehran: Foundation Publications. [In Persian]
    5. Hashemi Shahroudi (Ayatollah), Seyyed Mahmoud (2010). Lessons Outside Fiqh. 08/30/1389. Available at: [In Persian]

    https://www.hashemishahroudi.org/fa/lessons/458/2

    1. Kagan, Julia (2023a). What Is a Progressive Tax? Advantages and Disadvantages.

    https://www.investopedia.com/terms/p/progressivetax.asp.

    1. Kagan, Julia (2023b). Proportional Tax: What It Is and How It Works.

    https://www.investopedia.com/terms/p/proportionaltax.asp. December 03, 2023.

    1. Kagan, Julia (2024). Regressive Tax: Definition and Types of Taxes That Are Regressive.

    https://www.investopedia.com/terms/r/regressivetax.asp#:~:text=The%20term%20regressive%20tax%20refers,%2D%20and%20high%2Dincome%20earners. February 06, 2024.

    1. Katani Idrisi, Abdul Kabir (1927). Altaratib oledariyah va alamalat va alsana’at va almatajer va alhalat olelmiyah allati kanat ala ahde ta’sise almadinah aleslamiyah fi almadinah almonavarah alalaviah [Administrative arrangements, labor, industries, stores, and the scientific state that existed at the time of the establishment of the Islamic city in the Holy City]. Rabat: Al-Mutabah Al- Available at:

    https://www.slideshare.net/uploadpdfbooks/s2130753 [In Persian]

    1. Khomeini (Imam), Ruhollah and Sayere Maraje (2002). Tozih ol-masaele Maraje. Compiled by: Seyyed Muhammad Hassan Bani Hashemi Khomeini and Ehsan Usuli. Qom: Islamic Publications Office of the Teachers' Association of the Qom Seminary. [In Persian]
    2. Kulayni (Sheikh), Muhammad ibn Yaqub (2008). Al- The Book of Zakat. Qom: Dar Al-Hadith. [In Persian]
    3. Majlisi (Allamah), Muhammad Baqir (1404 AH). Merat ologhul fi sharhe akhbare al alrasool [Mirror of the Minds in Explaining the News of the Prophet's Family]. Qom: Dar Al-Kutb Al- [In Persian]
    4. Mousavi Khoei (Ayatollah), Seyyed Abul-Qasim (N.D.). Minhaj Al- Qom: Al-Khuei Al-Islamiyyah Foundation. [In Persian]
    5. Najafi (Saheb Jawaher), Sheikh Muhammad Hassan (1362). Javaher alkalam fi sharhe sharaye aleslam [Jawaher Al-Kalam in Explaining the Laws of Islam]. Researcher Abbas Quchani. Beirut: Dar Ihya' Al-Turaht Al- [In Persian]
    6. Nouri (Muhaddith), Hussein bin Muhammad Taqi (N.D.). Mustadrak Al-Wasa'il Wa Mustanb Al- Qom: Al-Bayt (AS) Foundation for Revival of Heritage. [In Persian]
    7. Rostami, Mohammad Zaman and Mohammad Hadi Rostami (2016). Pishnahadhayee baraye bast va jaygozini nezam maliati eslam [Suggestions for expanding and replacing the Islamic tax system]. Islamic Economic Studies. 8(1 Series 51), 7- [In Persian]
    8. Sadr, Seyyed Kazem (2008). Eghtesade sadre eslam [Early Islamic Economics]. Tehran: Shahid Beheshti University Printing and Publishing Center. [In Persian]
    9. Shojaei, Majid (2019). Tarahi olguye yekparcheh‌sazi maliat‌haye esalami va motaaref [Designing a model for integrating Islamic and conventional taxes]. Economic Journal. 20(3,4), 111- [In Persian]
    10. Tabatabaei Yazdi (Sahebe Urwa), Seyyed Muhammad Kazem (1420 AH). Urwa Al- Qom: Islamic Publishing Foundation affiliated with the Teachers' Association. [In Persian]
    11. Tavassoli, Muhammad Ismail and Umm Kulthum Fayyazi (2015). Emkan‌sanji feghhi gostaresh paye maliati zakat [Jurisprudential Feasibility Study of Expanding the Zakat Tax Base]. Iranian Financial and Tax Policies Conference. Available: https://sid.ir/paper/893432/fa. [In Persian]
    12. Tusi (Sheikh Al-Ta'ifah), Abu Ja'far Muhammad bin Hassan (1400 AH). alnahayah fi mojarrade alfeghh va alfatva [The End in Jurisprudence and Fatwa]. Beirut: Dar Al-Kitab Al- [In Persian]
    13. Yousefi, Ahmad Ali (2000), Degarguniye gheymat‌ha dar asre tashria [Price Changes in the Age of Legislation. A New Exploration in Jurisprudence]. 25,26. 153- [In Persian]
    14. https://islamqa.info/fa/answers
    15. https://islamqa.info/fa/answers
    16. https://www.leader.ir/fa/book

    https://www.leader.ir/fa/book