بازخوانی گستره مفهومی و مصداقی قاعده «حرمت اکل مال به باطل» و وارسی شمول‌پذیری آن نسبت به «رمزارزها»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران

2 دانش‌آموخته رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران

چکیده

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: از نظر قرآن کریم «مال» فضل الهی است و استفاده صحیح از آن موجب خیر و سعادت برای انسان می‌شود و اگر ناصحیح و غیرمشروع به کار گرفته شود، موجب تباهی و نابودی فرد و جامعه خواهد شد. خداوند در آیه شریفه 29 سوره نساء می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَاتَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَینَکُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکُمْ وَ لَاتَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ؛ اهل ایمان! اموال یکدیگر را در میان خود به باطل مخورید، مگر آنکه تجارتى از روى خشنودى و رضایت میان خودتان انجام گرفته باشد، و خودکشى نکنید».
براساس این آیه، هرگونه تصرف به ‌ناحق در اموال دیگران و استفاده از آنها بدون مجوّز شرعى و عقلایی مصداق اکل مال به باطل و ممنوع است؛ بلکه تصرف باید براساس تجارت، آن ‌هم از روی رضایت طرفینی باشد. این همان چیزی است که از آن تحت عنوان قاعده «حرمت اکل مال به باطل» یاد می‌شود. این قاعده با اینکه یکی از قواعد پرکاربرد در حوزه فقه و برگرفته از آیات و روایات است، اما در کمتر منبعی به‌عنوان یک قاعده فقهی از آن یاد شده است. براساس این قاعده هرگونه تصرف به ‌ناحق در اموال دیگران حرام است؛ اعم از آنکه سبب تصرف باطل باشد (مانند سرقت و قمار)، غرض از معامله صحیح نباشد (مانند خریدوفروش چوب به‌منظور ساختن آلت لهو) یا آنکه معامله از ناحیه شروط عوضین دچار مشکل باشد (مانند مالیت نداشتن عوضین).
پژوهشگران در این نوشتار ضمن بازخوانی گستره مفهومی و مصداقی قاعده «حرمت اکل مال به باطل» به‌دنبال روشن کردن این مطلب هستند که آیا در خریدوفروش رمزارزها با توجه به وضعیت شروط عوضین، قاعده موردبحث جریان دارد یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت باشد، روشن است که ضمن وجود حرمت تکلیفی، معاملات یادشده فاسد بوده و آنچه از این معاملات عاید می‌شود، مصداق اکل مال به باطل خواهد بود.
روش: این پژوهش با در نظر گرفتن اهداف، از روش تحلیلی و توصیفی و مراجعه به اسناد کتابخانه‌ای صورت گرفته است.
- هرگونه تصرف به ‌ناحق در اموال دیگران (اعم از اعیان، منافع و حقوق مالی) و استفاده از آنها بدون مجوز شرعى و عقلایی -هرچند با رضایت طرفینی همراه باشد- مصداق قاعده «حرمت اکل مال به باطل» و ممنوع است.
نتایج و یافته‏‌ها:
- فقها در بیان فروع فقهی گاه به‌مثابه مستند حکم به قاعده «حرمت اکل مال به باطل» استناد جسته‌اند. گاهی از این باب که سبب تصرف باطل بوده است (مانند سرقت و قمار)، گاهی از این باب که غرض از معامله صحیح نبوده است (مانند خریدوفروش چوب به‌منظور ساختن آلت لهو) و گاه نیز از این باب که معامله از ناحیه شروط عوضین دچار مشکل است (مانند مالیت نداشتن عوضین). اما باید توجه داشت موارد استناد به قاعده، اختصاصی به موارد گفته‌شده ندارد؛ بلکه با بررسی کتب فقهی به نظر می‌رسد در هرجایی که شخص استحقاق دارا شدن را نداشته باشد، می‌توان به این قاعده استناد کرد و او را از تصرف منع کرد؛ همچون تحصیل مال از طریق بازاریابی شبکه‌ای (Network Marketing) که فرد به ‌دلیل کار شخص دیگر (در مقابل هر فروش) پاداش می‌گیرد.
- بررسی‌ها نشان می‌دهد معاملات رمزارزها از جهت شروط عوضین با مشکلی روبه‌رو نیست؛ چه، «مالیت» این پدیده نوظهور امروزه با توجه به تمایل و رغبت انکارناشدنی جمع زیادی از عقلا به آن قابل‌احراز است. در مورد شرط «مملوکیت» نیز باید گفت: رمزارز مالک دارد و مالک آن یا استخراج‌کننده آن است یا کسی که رمزارز را از استخراج‌کننده آن خریده است، بنابراین نمی‌توان ارز یادشده را همچون ماهی در دریا -که مملوک کسی نیست- و همچنین اراضی مفتوح‌العنوة -که اساساً قابلیت تملّک ندارند-دانست. ازدیگرسو، واضح است که نباید حقوق مانعه به رمزارزها بسان سایر چیزهایی که قرار است خریدوفروش شوند تعلق گرفته باشد، بنابراین شرط «طلقیت» نیز در این بازار لازم‌الرعایة است. شرط «مقدورالتسلیم بودن» نیز در مبادلات رمزارزها از طریق انتقال برخط کنترل دارایی محقق می‌شود. این انتقال به روش‌های مختلفی نظیر مبادله مستقیم شخص به شخص، سیستم صرافی‌های متمرکز معتبر، یا قراردادهای هوشمند انجام می‌پذیرد. با بهره‌گیری از زیرساخت‌های مطمئن (همچون صرافی‌های معتبر)، هرگونه ابهام درباره توانایی طرفین معامله در تسلیم و تسلّم مرتفع می‌گردد. در مورد «معلوم بودن» نیز می‌توان گفت: در بازار مبادلات رمزارزها، بهای این ارزها مشخص بوده و می‌توان به شکل لحظه‌ای آنها را رصد کرد و در موقع مناسب اقدام به خرید یا فروش مقدار معلوم و معینی از آنها با اوصاف مشخص نمود. در نهایت، با توجه به شرط «عین بودن» در معاملات، رمزارزها را می‌توان به عنوان «عین دیجیتال» پذیرفت. این دارایی‌ها اگرچه وجود فیزیکی ندارند، اما در بستر بلاک‌چین هویتی مستقل، مشخص و قابل‌شناسایی داشته و همچنین دارای قابلیت مبادله و انتقال مالکیت هستند. بنابراین، عینیت رمزارزها با معیارهای حاکم بر فضای دیجیتال کاملاً سازگار است.
بنابراین، به نظر می‌رسد از باب فراهم نبودن شروط معتبر در عوضین نمی‌توان معاملات رمزارزها را مصداق قاعده «حرمت کل مال به باطل» دانست. با این حال، در این زمینه چالش‌های فقهی دیگری همچون ضرری بودن، غرری بودن و سفهی بودن این معاملات وجود دارد که هر یک باید به‌طور تخصصی و جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. واضح است که تنها در صورت اثبات وجود نهی شرعی نسبت به اصل این معاملات، خرید و فروش رمزارزها مشمول قاعده مورد بحث خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم
آخوندخراسانی، محمدکاظم (1406ق). حاشیة کتاب المکاسب. تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی.
آلوسی، محمود (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌اثیر جزری، مبارک‌بن‌محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
ابن‌منظور، محمد (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
اعرافی، علیرضا (1400). مکاسب محرمه. تقریر گودرزی. قم: مؤسسه فرهنگی هنری اشراق و عرفان. 
امامی، سیدحسن (1384). حقوق مدنی. تهران: اسلامیه.
انصاری، مرتضی (1419ق). کتاب المکاسب. قم: تراث الشیخ الأعظم.
ایروانی‌نجفی، علی (1384). حاشیة المکاسب. تهران: کیا.
بیاتی، محمدحسین، جاودان، محمدصادق، و زمانیان، حسین (1402). بررسی فقهی رمزارزها با تمرکز بر اشکالات ناشی از واحد مبادله بودن و ساختار الکترونیکی آنها. اقتصاد اسلامی، 23(89)، 5-33.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1400). ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1401). حقوق اموال. تهران: گنج دانش.
جوادی‌آملی، عبداللّه، تقریرات درس تفسیر قرآن، دسترسی در 01/10/1371 و 02/10/1371.
جوادی‌آملی، عبداللّه، تقریرات درس خارج فقه، دسترسی در 13/08/1388.
جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد (1407ق). الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین.
حلی (محقق)، جعفربن‌حسن (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
حلی، حسن‌بن‌یوسف (1419ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام‌. قم: مؤسسه آل‌البیتb‌.
خویی، سیدابوالقاسم (1418ق). موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
رازی، فخرالدین (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
راغب‌اصفهانی، حسین (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دار القلم.
زمخشری، محمود (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. بیروت: دار الکتاب العربی.
سبحانی‌تبریزی، جعفر (1389). استفتائات. قم: مؤسسه امام صادقj‌.
سبحانی‌تبریزی، جعفر، تقریرات درس خارج فقه، دسترسی در 10/11/1397.
سلطانی‌فرد، جواد، و محمدی، احمد (1403). کاوشی نو در گستره مفهومی قاعده نفی غرر و انطباق‌سنجی خرید و فروش ارزهای رمزپایه با آن. پژوهشنامه حقوق اسلامی. 25(4)، 837-882.
سلطانی‌فرد، جواد، یوسفی، احمدعلی، و محمدی، احمد (1404). بازپژوهی معناشناختی مال از منظر فقه امامیه. فقه و اصول، 57(141)، 171-200.
شب‌زنده‌دار، محمدمهدی، تقریرات درس خارج فقه، دسترسی در 21/11/1399.
شبیری‌زنجانی، سیدمحمدجواد، درس خارج اصول فقه، دسترسی در 30/10/1398.
شهید اول، محمد‌بن‌مکی (1417ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی (1413ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
شیرازی، محمدتقی (بی‌تا). حاشیة المکاسب. بی‌جا: منشورات الشریف الرضی.
صاحب، اسماعیل بن عَبّاد (1414ق). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتب.
صفایی، سیدحسین (1386). حقوق مدنی و حقوق تطبیقی. تهران: نشر میزان.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1393ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طباطبایی‌حکیم، سیدمحسن (بی‌تا). نهج الفقاهة. قم: 22بهمن.
طبرسی، فضل بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
طوسی، محمدبن‌حسن (1413ق). التبیان فی تفسیر القرآن‏. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
طیب، عبدالحسین (1386). أطیب البیان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسه سبطین.
عامری، پرویز، و نوابی، سیدمهدی (1388). ضمان ناشی از استیفای نامشروع در حقوق ایران و فرانسه، مطالعات حقوقی، 1(3)، 95-124.
عباسی‌خراسانی، هادی، تقریرات درس خارج فقه، دسترسی در 30/3/1400.
عراقی، ضیاء‌الدین (1421ق). حاشیة المکاسب. قم: الغفور.
علیدوست، ابوالقاسم (1395الف). دارا شدن ناعادلانه و بلاجهت در نظام حقوقی ایران و مقایسه آن با اکل مال به باطل. فقه، 23(87)، 7-18.
علیدوست، ابوالقاسم (1395ب). فقه و حقوق قراردادها. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
غروی‌نایینی، محمدحسین (1373ق). منیة الطالب فی حاشیة المکاسب. تقریر نجفی‌خوانساری. تهران: المکتبة المحمدیة.
غروی‌اصفهانی، محمدحسین (1409ق). الإجارة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
غروی‌نایینی، محمدحسین (1413ق). المکاسب و البیع. تقریر آملی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
غروی‌اصفهانی، محمدحسین (1419ق). حاشیة کتاب المکاسب. بی‌جا: دار المصطفىn لإحیاء التراث.
فاضل‌مقداد، مقداد بن عبداللّه (بی‌تا). کنز العرفان فی فقه القرآن. بی‌جا: منشورات المکتبة المرتضویّة للإحیاء الآثار الجعفریّة.
فخرالمحققین، محمدبن‌حسن (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (1409ق). کتاب العین. قم: هجرت.
فقیهی، محسن، تقریرات درس تفسیر قرآن، دسترسی در 01/09/1402.
فیض‌کاشانی، محمد (1415ق). تفسیر الصافی. تهران: مکتبة الصدر.
فیومی، احمدبن‌محمد (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: مؤسسة دار الهجرة.
کاتوزیان، ناصر (1382). الزام‌های خارج از قرارداد. تهران: دانشگاه تهران.
کاتوزیان، ناصر (1400). اموال و مالکیت. تهران: میزان.
کرکی (محقق)، علی‌بن‌حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه آل‌البیتb‌.
کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407ق). الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
گرجی، ابوالقاسم (1393). آیات الأحکام (حقوق و جزایی). تهران: میزان.
محمدی، احمد، سلطانی‌فرد، جواد، رنجبر، حسین، و پهلوانی، محمداسماعیل (1401). انطباق‌سنجی استخراج رمزارزها با جعاله. فقه، 29(111)، 65-96.
محمدیان، محمد (1389). پیمان‌های الهی با اهل ایمان. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مددی، سیداحمد، تقریرات درس خارج فقه، دسترسی در 28/11/1397، 29/11/1397 و 01/12/1397.
مددی، مهدی، قائمی‌خرق، محسن، و شفیعی، قاسم (1400). جستار فقهی حقوقی در مسئله قانونمندسازی «ارزهای رمزنگاری شده». مجلس و راهبرد، 28(105)، 303-334.
مدرسی، محمدتقی (1385). احکام عمومی عقود و قراردادها. تهران: محبان الحسینj.
مدرسی‌طباطبایی‌یزدی، سیدمحمدرضا (1401). فقه رمزارزها. قم: مؤسسه انتشارات حوزه‌های علمیه.
مصطفوی، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مطهری، مرتضی (1402). نظری به نظام اقتصادی اسلام. تهران: صدرا.
مکارم‌شیرازی، ناصر (1371). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مکارم‌شیرازی، ناصر (1380). الربا و البنک الاسلامی‌. قم: مدرسة الإمام على‌بن‌أبى‌طالبj.
مکارم‌شیرازی، ناصر (1383). أنوار الفقاهة فی أحکام العترة الطاهرة (کتاب البیع). قم: مدرسة الإمام على‌بن‌أبى‌طالبj.
مکارم‌شیرازی، ناصر (1385). بازاریابی شبکه‌ای. قم: مدرسة الإمام على‌بن‌أبى‌طالبj.
مکارم‌شیرازی، ناصر (1426ق). أنوار الفقاهة فی أحکام العترة الطاهرة (کتاب التجارة). قم: مدرسة الإمام على‌بن‌أبى‌طالبj.
منتظری، حسینعلی (1415ق). دراسات فی المکاسب المحرمة. قم: نشر تفکر.
موسوی‌بجنوردی، سیدحسن (1377). القواعد الفقهیة. قم: الهادی.
موسوی‌خمینی، سیدروح‌اللّه (1421ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینىe.
میرزاخانی، رضا، و سعدی، حسینعلی (1397). بیت‌کوین و ماهیت مالی-فقهی پول مجازی. جستارهای اقتصادی ایران با رویکرد اقتصاد اسلامی، 15(30)، 71-92.
نجفی، محمدحسن (1362). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نراقی، احمد (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
نواب‌پور، علیرضا، یوسفی، علیرضا، و طالبی، محمد (1397). تحلیل فقهی کارکردهای پول‌های رمزنگاری‌شده (مورد مطالعه بیت‌کوین). اقتصاد اسلامی، 18(72)، 213-243.
نوری، مهدی، و نواب‌پور، علیرضا (1396). طراحی چارچوب مفهومی سیاستگذاری ارزهای مجازی در اقتصاد ایران. سیاستگذاری عمومی، 3(4)،  51-78.
وحیدبهبهانی، محمدباقر (1310ق). رساله عملیه متاجر. قم: کارخانه کربلایی محمدحسین.
 
References
* The Holy Qur’an.
Abbasi Khorasani, H. (n.d.). Lecture notes on Advanced Jurisprudence.
Akhund Khorasani, M. K. (1986). Ḥāshiyah Kitāb al-Makāsib. Ministry of Culture and Islamic Guidance. (In Arabic)
Al-Alusi, M. (1995). Rūḥ al-Ma‘ānī fī Tafsīr al-Qur’ān al-‘Aẓīm wa al-Sab‘ al-Mathānī. Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. (In Arabic)
Alidoust, A. (2016a). Unjust Enrichment in Iranian Legal System Compared to Unlawful Acquisition. Fiqh, *23*(87), 7–18. (In Persian)
Alidoust, A. (2016b). Fiqh and Contract Law. Islamic Culture and Thought Research Institute Publications. (In Persian)
Amiri, P., & Nawabi, S. M. (2009). Liability from Unjust Enrichment in Iranian and French Law. Legal Studies, *1*(3), 95–124. (In Persian)
Ansari, M. (1999). Kitāb al-Makāsib. Turath al-Shaykh al-A‘ẓam. (In Arabic)
Arafi, A. (2021). Makāsib Muḥarramah (Goudarzi, Ed.). Eshraq and Erfan Cultural and Artistic Institute. (In Persian)
Bayati, M. H., Javadan, M. S., & Zamaniyan, H. (2023). A Jurisprudential Review of Cryptocurrencies Focused on Objections Regarding Their Exchange Unit and Electronic Structure. Islamic Economics, *23*(89), 5–33. (In Persian)
Emami, S. H. (2005). Civil Law. Eslamiyeh. (In Persian)
Fāḍil Muqaddad, M. ibn A. (n.d.). Kanz al-‘Irfān fī Fiqh al-Qur’ān. Al-Maktabah al-Murtaḍawiyyah. (In Arabic)
Fakhr al-Din Razi, M. ibn U. (2000). Al-Tafsīr al-Kabīr (Mafātīḥ al-Ghayb). Dar Ihyā’ al-Turāth al-‘Arabī. (In Arabic)
Fakhr al-Muhaqqiqin, M. ibn H. (1967). Iḍāḥ al-Fawā’id fī Sharḥ Mushkilāt al-Qawā‘id. Esmaeiliyan Institute. (In Arabic)
Faqihi, M. (n.d.). Lecture notes on Qur’anic Interpretation.
Farahidi, K. ibn A. (1989). Kitāb al-‘Ayn. Hijrat. (In Arabic)
Fayumi, A. ibn M. (1994). Al-Miṣbāḥ al-Munīr fī Gharīb al-Sharḥ al-Kabīr. Dar al-Hijrah. (In Arabic)
Fayz Kashani, M. (1995). Tafsīr al-Ṣāfī. Al-Sadr Library. (In Arabic)
Gharawi Isfahani, M. H. (1989). Al-Ijārah. Islamic Publishing Institution. (In Arabic)
Gharawi Isfahani, M. H. (1999). Ḥāshiyah Kitāb al-Makāsib. Al-Mustafa Revival Institute. (In Arabic)
Gharawi Naeini, M. H. (1954). Minyat al-Tālib fī Ḥāshiyah al-Makāsib (Najafi Khansari, Ed.). Al-Maktabah al-Muhammadiyyah. (In Arabic)
Gharawi Naeini, M. H. (1993). Al-Makāsib wa al-Bay‘ (Amoli, Ed.). Jāma‘at al-Mudarrisīn. (In Arabic)
Hilli (Muhaqqiq), J. ibn H. (1988). Sharā’i‘ al-Islām fī Masā’il al-Ḥalāl wa al-Ḥarām. Esmaeiliyan Institute. (In Arabic)
Hilli, H. ibn Y. (1999). Nihāyat al-Aḥkām fī Ma‘rifat al-Aḥkām. Ahl al-Bayt Institute. (In Arabic)
Ibn Athir al-Jazari, M. ibn M. (1988). Al-Nihāyah fī Gharīb al-Ḥadīth wa al-Athar. Esmaeiliyan Institute. (In Persian)
Ibn Manzur, M. (1994). Lisān al-‘Arab. Dar al-Fikr. (In Arabic)
Iraqi, D. al-D. (2001). Ḥāshiyah al-Makāsib. Al-Ghafoor. (In Arabic)
Iravani-Najafi, A. (2005). Ḥāshiyah al-Makāsib. Kia. (In Persian)
Jafari-Langroudi, M. J. (2021). Legal Terminology. Ganj-e Danesh. (In Persian)
Jafari-Langroudi, M. J. (2022). Law of Property. Ganj-e Danesh. (In Persian)
Javadi Amoli, A. (n.d.). Lecture notes on Advanced Jurisprudence.
Javadi Amoli, A. (n.d.). Lecture notes on Qur’anic Interpretation.
Jawhari, I. ibn H. (1987). Al-Ṣiḥāḥ: Tāj al-Lughah wa Ṣiḥāḥ al-‘Arabiyyah. Dar al-‘Ilm lil-Malayin. (In Arabic)
Karaki (Muhaqqiq), A. ibn H. (1994). Jāmi‘ al-Maqāṣid fī Sharḥ al-Qawā‘id. Ahl al-Bayt Institute. (In Arabic)
Katouzian, N. (2003). Extra-Contractual Obligations. University of Tehran. (In Persian)
Katouzian, N. (2021). Property and Ownership. Mizan. (In Persian)
Khoei, S. A. (1998). Encyclopedia of Imam Khoei. Ihyā’ Āthār al-Imām al-Khoei Foundation. (In Arabic)
Kulaini, M. ibn Y. (1987). Al-Kāfī. Dar al-Kutub al-Islamiyyah. (Original work in Arabic)
Madadi, M., Ghaemi-Kharaq, M., & Shafiee, G. (2021). Jurisprudential-Legal Study on Regulating Cryptocurrencies. Majles and Strategy, *28*(105), 303–334. (In Persian)
Madadi, S. A. (n.d.). Lecture notes on Advanced Jurisprudence.
Makarem Shirazi, N. (1992). Tafsīr-e Nemūneh. Dar al-Kutub al-Islamiyyah. (In Persian)
Makarem Shirazi, N. (2001). Usury and Islamic Banking. Imam Ali School. (In Persian)
Makarem Shirazi, N. (2004). Anwār al-Fiqhah (Kitāb al-Bay‘). Imam Ali School. (In Persian)
Makarem Shirazi, N. (2006). Network Marketing. Imam Ali School. (In Persian)
Mirzakhani, R., & Sa‘di, H. A. (2018). Bitcoin and the Financial-Jurisprudential Nature of Virtual Money. Iranian Economic Inquiry, *15*(30), 71–92. (In Persian)
Modarresi, M. T. (2006). General Provisions of Contracts. Mohebbān al-Hossein. (In Persian)
Mohammadi, A., Soltani-Fard, J., Ranjbar, H., & Pahlevani, M. E. (2022). Legal Evaluation of Cryptocurrency Mining as Ju‘ālah. Fiqh, *29*(111), 65–96. (In Persian)
Mohammadian, M. (2010). Divine Covenants with the Faithful. Islamic Culture Publishing Office. (In Persian)
Montazeri, H. A. (1995). Dirasāt fī al-Makāsib al-Muḥarramah. Nashr-e Tafakkur. (In Arabic)
Mostafavi, H. (1989). Al-Tahqīq fī Kalimāt al-Qur’ān al-Karīm. Ministry of Culture and Islamic Guidance. (In Persian)
Motahari, M. (2023). A Glance at the Economic System of Islam. Sadra. (In Persian)
Mousavi Bojnourdi, S. H. (1998). Jurisprudential Principles. Al-Hadi. (In Persian)
Mousavi Khomeini, S. R. (2001). Kitāb al-Bay‘. Imam Khomeini Institute. (In Arabic)
Najafi, M. H. (1983). Jawāhir al-Kalām fī Sharḥ Sharā’i‘ al-Islām. Dar Ihyā’ al-Turāth al-‘Arabī. (In Persian)
Naraqi, A. (1997). ‘Awā’id al-Ayyām fī Bayān Qawā‘id al-Aḥkām. Islamic Propagation Office of Qom Seminary. (In Arabic)
Nawabpour, A., Yousefi, A., & Talebi, M. (2018). Fiqh Analysis of Cryptocurrencies (Case Study: Bitcoin). Islamic Economics, *18*(72), 213–243. (In Persian)
Nouri, M., & Nawabpour, A. (2017). Conceptual Framework for Cryptocurrency Policy in Iran’s Economy. Public Policy, *3*(4), 51–78. (In Persian)
Raghib Isfahani, H. (1992). Mufradāt Alfāẓ al-Qur’ān. Dar al-Qalam. (In Arabic)
Safaei, S. H. (2007). Civil Law and Comparative Law. Mizan. (In Persian)
Ṣāḥib, I. ibn ‘A. (1994). Al-Muḥīṭ fī al-Lughah. ‘Ālam al-Kutub. (In Arabic)
Shabzendehdar, M. M. (n.d.). Lecture notes on Advanced Jurisprudence.
Shahid Aw’wal, M. ibn M. (1997). Al-Durūs al-Shar‘iyyah fī Fiqh al-Imāmiyyah. Islamic Publishing Institution. (In Arabic)
Shahid Thani, Z. ibn ‘A. (1993). Masālik al-Afhām ilā Tanqīḥ Sharā’i‘ al-Islām. Islamic Knowledge Institute. (In Arabic)
Shirazi, M. T. (n.d.). Ḥāshiyah al-Makāsib. Al-Sharif al-Radhi Publications. (In Arabic)
Shobeiri Zanjani, S. M. J. (n.d.). Lecture notes on Advanced Principles of Jurisprudence.
Soltani-Fard, J., & Mohammadi, A. (2024). A Novel Inquiry into the Conceptual Scope of the Rule of No-Harm and its Application to Cryptocurrency Transactions. Islamic Law Journal, *25*(4), 837–882. (In Persian)
Soltani-Fard, J., Yousefi, A. A., & Mohammadi, A. (2025). A Semantic Re-evaluation of Property in Imamiyyah Jurisprudence. Fiqh and Usul, *57*(141), 171–200. (In Persian)
Subhani Tabrizi, J. (2010). Istiftā’āt. Imam Sadiq Institute. (In Persian)
Subhani Tabrizi, J. (n.d.). Lecture notes on Advanced Jurisprudence.
Tabarsi, F. ibn H. (1993). Majma‘ al-Bayān fī Tafsīr al-Qur’ān. Naser Khosrow. (In Persian)
Tabataba’i Hakim, S. M. (n.d.). Nahj al-Fiqhah. 22 Bahman. (In Arabic)
Tabataba’i, S. M. H. (1973). Al-Mīzān fī Tafsīr al-Qur’ān. Al-‘Alami Foundation. (In Arabic)
Tayyib, A. (2007). Aṭyab al-Bayān fī Tafsīr al-Qur’ān. Sebtayn Institute. (In Persian)
Tusi, M. ibn H. (1993). Al-Tibyān fī Tafsīr al-Qur’ān. Dar Ihyā’ al-Turāth al-‘Arabī. (In Arabic)
Zamakhshari, M. (1987). Al-Kashshāf ‘an Ḥaqā’iq Ghawāmiḍ al-Tanzīl. Dar al-Kitab al-‘Arabi. (In Arabic)