نقش درآمد بازاری، مالیات‌ها و یارانه‌ها در نابرابری درآمد در اقتصاد ایران: تحلیل داده‌های خرد (1390-1402)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری اقتصاد، دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

2 دانشیار گروه اقتصاد سیاسی، دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

چکیده

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: مالیات‌ها و یارانه‌ها به‌عنوان دو ابزار اصلی سیاستی دولت می‌توانند تأثیری بسزا در کاهش سطح نابرابری درآمد ایفا نمایند. ازیک‌سو، مالیات‌ها منابع لازم برای تأمین یارانه‌ها و برنامه‌های اجتماعی را فراهم می‌کنند و ازسوی‌دیگر، یارانه‌ها به توزیع عادلانه‌تر این منابع در جامعه کمک می‌کنند. این چرخه مالیاتی-یارانه‌ای نه‌تنها به کاهش نابرابری‌های درآمدی کمک می‌کند، بلکه با بهبود شرایط زندگی گروه‌های کم‌درآمد، افزایش مشارکت اقتصادی و اجتماعی آنها را نیز رقم می‌زند؛ ازاین‌رو برای سیاستمداران بسیار حائز اهمیت است که بدانند اصلاحات واقعیِ مدنظر آنها در نتیجه اعمال سیاست‌های مالیاتی و یا یارانه‌ای اتفاق افتاده یا خیر و نیز اعمال یک سیاست بالقوه در حوزه مالیات یا یارانه چه نتایج توزیعی در آینده به‌دنبال خواهد داشت.
این پژوهش با هدف واکاوی کمّی سازوکارهای تعیین‌کننده نابرابری درآمدی در اقتصاد ایران، به تحلیل سه عامل «درآمدهای بازاری اولیه»، «مالیات‌ها» و «یارانه‌ها» می‌پردازد. با وجود مطالعات پیشین در سطح کلان، خلأ یک تحلیل خُردنگر مبتنی بر داده‌های خانوار احساس می‌شد. این مقاله با استفاده از داده‌های خام بودجه خانوار مرکز آمار ایران در بازه زمانی 1390 تا 1402، در پی آن است تا میزان اثربخشی سیستم مالیات/یارانه موجود در کاهش یا تشدید نابرابری را بسنجد. هدف نهایی، ارائه شواهدی تجربی برای هدایت سیاست‌های بازتوزیعی بهینه در جهت کاهش کارآمد نابرابری و پاسخ به این پرسش محوری است که کدام یک از این اهرم‌ها، نقشی تعیین‌کننده‌تر در تحولات نابرابری در ایران دهه اخیر داشته است.
روش پژوهش: این پژوهش در چهارچوب داده‌های طرح هزینه درآمد خانوار (1390-1402)، که توسط مرکز آمار ایران انجام می‌شود، صورت گرفته است. به‌منظور حذف اثر تعداد افراد خانوار در درآمد خانوار و فراهم آمدن امکان مقایسه خانوارها با یکدیگر، از شاخص هم‌ارزی تقسیم درآمد خانوار بر تعداد اعضای آن استفاده شد تا «درآمد خانوار معادل فرد» به دست آمده و امکان مقایسه خانوارها فراهم آید. سپس برای مشخص شدن سهم هریک از این منابع درآمدی از نابرابری درآمد سرانه خانوار -که در این پژوهش با شاخص ضریب جینی اندازه‌گیری شده است- از تجزیه عاملی به روشی که توسط لرمن و ییتزاکی (1985) پیشنهاد شده، استفاده شده است. این روش ضریب جینی تعمیم‌یافته را به شکلی بازنویسی می‌نماید که برحسب منابع مختلف درآمدی (l) قابل‌تجزیه باشد که در رابطه 1 قابل مشاهده است.
همچنین کشش نابرابری هر منبع درآمدی نیز در این روش محاسبه می‌شود که میزان حساسیت نابرابری کل (ضریب جینی درآمد کل) را نسبت به افزایش یک‌درصدی درآمد در هر یک از منابع درآمدی مورد بحث نشان می‌دهد. برای پیاده‌سازی روش یادشده، از الگوریتم‌های مبتنی حلقه‌های محاسباتی، دستورات محاسبه کوواریانس و همچنین توابع توزیع تجمعی استفاده شده است تا مقادیر Sl، Gl و Rl برای هر سال و هر منبع درآمدی به دست آید. باید توجه داشت که تجزیه عاملی ارائه‌شده در این پژوهش، یک تجزیه ایستا و مقطعی از ضریب جینی درآمد است و بدین مسئله می‌پردازد که الگوی یک منبع درآمدی مثلاً مالیات‌ها یا یارانه‌ها در یک سال مشخص، چه اثری بر نابرابری اندازه‌گیری‌شده (توسط ضریب جینی) برای آن سال داشته است.
نتایج: نتایج تجزیه عاملی ضریب جینی طی سال‌های 1390 تا 1402 در جدول 1 و بیان نموداری درصد سهم هریک از سه منبع درآمدی از ضریب جینی کل نیز در نمودار 1 قرار داده شده است. مقادیر یا درصدهای مثبت برای هر کدام از منابع درآمدی تجزیه شده در جدول 1/نمودار 1 نشان‌دهنده این است که آن منبع درآمدی به همان اندازه در بیشتر کردن نابرابری‌ها (به تعبیر دیگر افزایش ضریب جینی) نقش و سهم داشته و مقادیر منفی نیز بیانگر این است که آن منبع اثر بازتوزیعی داشته و توانسته به همان اندازه از شدت نابرابری‌ها بکاهد و ضریب جینی درآمد کل را کاهش دهد.
جدول 1. نتایج تجزیه وزنی ضریب جینی درآمد سرانه در نرم‌افزار استاتا برای سال‌های 1390-1402




منبع درآمدی


سال


سهم نابرابری‌های منبع درآمدی از نابرابری کل


کشش منبع درآمدی


سال


سهم نابرابری‌های منبع درآمدی از نابرابری کل


کشش منبع درآمدی


سال


سهم نابرابری‌های منبع درآمدی از نابرابری کل


کشش منبع درآمدی




درآمد بازاری
یارانه‌ها
مالیات‌ها


1390


0.37
0.009
-0.0132


0.1652
-0.1544
-0.0108


1395


0.4156
-0.0006
-0.0144


0.1079
-0.0986
-0.0093


1399


0.42
-0.0014
-0.013


0.0867
-0.0785
-0.0082




درآمد بازاری
یارانه‌ها
مالیات‌ها


1391


0.3686
0.0038
-0.0134


0.1905
-0.1797
-0.0109


1396


0.4164
-0.0024
-0.0141


0.1016
-0.0918
-0.0098


1400


0.4193
-0.0028
-0.0145


0.0665
-0.0583
-0.0082




درآمد بازاری
یارانه‌ها
مالیات‌ها


1392


0.3743
0.0035
-0.0143


0.1628
-0.157
-0.0058


1397


0.4285
-0.0011
-0.0144


0.088
-0.0786
-0.0094


1401


0.4001
0.0002
-0.0123


0.0191
-0.0142
-0.0049




درآمد بازاری
یارانه‌ها
مالیات‌ها


1393


0.3883
0.001
-0.0143


0.1309
-0.1198
-0.0111


1398


0.4208
-0.0024
-0.0138


0.08
-0.0704
-0.0096


1402


0.397
-0.0063
-0.0146


0.1078
-0.0961
-0.0117




درآمد بازاری
یارانه‌ها
مالیات‌ها


1394


0.3939
-0.0008
-0.0146


0.1247
-0.1124
-0.0123


 




 
 
 
 
 
 
 
 
نمودار 1. درصد سهم درآمد بازاری، یارانه و مالیات از ضریب جینی درآمد سرانه در سال‌های 1390-1402
 تحلیل نتایج یادشده نشان می‌دهد که:
مثبت بودن سهم یارانه چند سال ابتدایی دوره (90 تا 93) نشان می‌دهد که در این سال‌ها توزیع پرداخت یارانه به‌نحوی بوده که نابرابری‌های موجود در درآمد بازاری را تشدید می‌کرده ولی پس از آن به تدریج با حذف یارانه خانوارهای دهک‌های بالا و پرداخت هدفمند‌تر یارانه‌ها در دهک‌های پایین این مسئله اصلاح شده است. به‌طورکلی، روند نزولی سهم یارانه نشان می‌دهد سیاست‌ها به‌تدریج و با شیب کمی در جهت هدفمند شدن پرداخت یارانه‌ها در جهت منافع طبقات پایین‌تر درآمدی پیش ‌رفته است. هرچند در مجموع اندازه این اثر بازتوزیعی برای اثرگذاری بر نابرابری‌های درآمد بازاری بسیار کوچک بوده است.
مالیات نیز دارای اثر بازتوزیعی بوده و از نابرابری‌های درآمد بازاری کاسته است؛ اما این اثر بازتوزیعی نیز بسیار کوچک بوده و نتوانسته آن‌طورکه باید، اثر کاهشی بر ضریب جینی درآمد سرانه داشته باشد.
هرچند نوسانات و رفتار مالیات‌ها و یارانه‌ها روند و جهت حرکت ضریب جینی درآمد سرانه را تحت‌تأثیر قرار داده‌ اما سهم و اثر بازتوزیعی این دو منبع در مقایسه با درآمد بازاری بسیار کمتر بوده است. این امر نشان می‌دهد شکلِ فعلی پرداخت یارانه‌ها و اخذ مالیات‌ها آثار بازتوزیعی مورد انتظار را نداشته و نتوانسته آن‌طورکه باید از شدت نابرابری‌های موجود در درآمد بازاری کاسته و ضریب جینی درآمد سرانه را کاهش دهد.
نابرابری‌های درآمد بازاری همواره بیشتر از نابرابری درآمد کل بوده است. به‌‌دیگرسخن، اگر اثرات تعدیلی و بازتوزیعی مالیات‌ها و یارانه‌ها نبودند، ضریب جینی به مقادیر بالاتری از مقادیر فعلی می‌رسید.
پس از مشخص شدن نقش و اهمیت درآمد بازاری در نابرابری‌های درآمد کل لازم است خود این درآمد، به منابع درآمدی زیرمجموعه تجزیه شود تا بتوان تحلیل دقیق‌تر و جامع‌تری ارائه نمود. درواقع به‌دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که ذیل نابرابری‌های درآمد بازاری (بدون لحاظ کردن مالیات‌ها و یارانه‌ها) کدام بخش سهم و نقش بیشتری دارد. نتایج این تجزیه در نمودار 2 قابل‌مشاهده است.
 
 
 
 
 
 
نمودار 2. درصد سهم درآمدهای غیرشغلی، شغلی مزدوحقوق بگیری بخش‌های دولتی، خصوصی و تعاونی و شغلی آزاد کشاورزی و غیرکشاورزی از ضریب جینی درآمد بازاری در سال‌های 1390-1402
نتایج نشان می‌دهد سهم نابرابری‌های درآمدهای غیرشغلی از نابرابری‌های درآمدی بازاری به‌صورت قابل‌توجهی بالا است؛ به‌طور متوسط 4/37 درصد از نابرابری‌های درآمد بازاری ناشی از نابرابری‌های موجود در درآمدهای غیرشغلی است. پس از آن و در رتبه بعد نابرابری‌های درآمدهای مشاغل آزاد غیرکشاورزی قرار دارد که به‌طور متوسط 23 درصد از نابرابری‌های درآمد بازاری را توضیح می‌دهد. نابرابری‌های درآمدهای مزدوحقوق‌بگیری بخش دولتی در جایگاه بعد قرار دارد که به‌طور متوسط 22 درصد از نابرابری‌های درآمد بازاری ناشی از آن است.
بحث و نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش، بینش‌هایی انتقادی در مورد محدودیت‌های بازتوزیعی یارانه‌ها و مالیات‌ها در نظام کنونی اقتصاد ایران را تقویت می‌نماید. تجزیه درآمد سرانه به درآمد بازاری، مالیات‌ها و یارانه‌ها نشان داد مالیات و یارانه به‌طور متوسط، به اندازه 6/3 درصد ضریب جینی بر نابرابری‌های درآمد بازاری اثر داشته است. به‌دیگرسخن، سهم کوچک ابزارهای سیاست مالی در تعدیل ضریب جینی و نابرابری‌های موجود در درآمد بازاری، بر یک اثر بازتوزیعی محدود تأکید می‌کند که نشان می‌دهد سیاست‌های مالیِ موجود، به ‌اندازه کافی مترقی یا مؤثر در کاهش نابرابری‌ها نبوده است.
همچنین، نتایج، تسلط ساختاری درآمد بازاری را به‌عنوان محرک اصلی نابرابری درآمد نشان می‌دهد. توضیح‌دهندگی و سهم بالای درآمد بازاری در ایجاد نابرابری درآمد سرانه به این مفهوم مهم اشاره می‌کند که ریشه‌های نابرابری در ایران عمدتاً در ساختارهای بازار و قبل از بازار نهفته است تا مداخلات مالی پس از بازار؛ در نهایت تجزیه ضریب جینی درآمد بازاری به‌طورخاص نشان می‌دهد بیشترین سهم از نابرابری‌های درآمد بازاری ناشی از نابرابری‌های درآمدهای غیرشغلی است و به این نکته توجه داد که روند‌های میان مدت حاکی از آن است در آینده نزدیک نابرابری‌های درآمد مزد‌وحقوق‌بگیری در بخش خصوصی خواهند بود که اثرگذاری بالایی بر نابرابری درآمد خواهند گذاشت. به‌دیگرسخن، انباشت ثروت و پویایی‌های حقوق در بخش خصوصی به‌طور فزاینده‌ای شکاف‌های سنتی حقوق در بخش عمومی را تحت الشعاع قرار خواهند داد.

کلیدواژه‌ها


منابع
ابراهیمی، سعید (1396). ارزیابی اثرات سیاست مالی بر توزیع درآمد در ایران رویکرد مدل خودرگرسیون برداری عامل افزوده (FAVAR). رساله دکتری، دانشگاه تبریز. https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/10c151ba344c2030a82cf33816398bf7
ابونوری، اسمعیل،  خوشکار، آرش، و داودی، پدرام (1392). تجزیه ضریب جینی در ایران بر حسب مناطق شهری و روستایی. فصلنامه تحقیقات اقتصادی، 48(3)، 1-12. doi: 10.22059/jte.2013.35805
پروین، سهیلا (1372). زمینه‌های اقتصادی فقر در ایران. رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس. https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/6ee61583cc87cdef2771778a1e059177
جلالی، محسن (1393). سنجش شاخص‌های بازتوزیع درآمد در نظام مالیاتی کشور. فصلنامه روند، 21(67)، 101-122.  https://cbi.ir/page/13183.aspx
فراهتی، محبوبه (1397). اثر ترکیب مالیاتی بر توزیع درآمد در ایران: رویکرد خودرگرسیونی با وقفه‌های توزیعی(ARDL). فصلنامه نظریه‌های کاربردی اقتصاد، 5(3)، 185-212.  https://ecoj.tabrizu.ac.ir/article_7952.html
صمصامی، حسین، و اسمعیلی صدرآبادی، فروغ (1395). بررسی اثر گام دوم هدفمندی یارانه‌ها بر توزیع درآمد در اقتصاد ایران با استفاده از روش داده‌کاوی. فصلنامه اقتصاد مقداری، 13(1). doi: 10.22055/jqe.2016.12325.
کریمی، محمدشریف، و دورباش، معصومه (1395). بررسی تأثیر مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم بر توزیع درآمد با استفاده از روش گشتاورهای تعمیم‌یافته. فصلنامه سیاست‌های مالی و اقتصادی، 6(22)، 47-68. https://qjfep.ir/article-1-607-fa.html
محمدی، احمد، خانزادی، نوید، و حبیبی، فاتح (1396)، تجزیه نابرابری درآمدی در استان کردستان بر حسب مناطق شهری و روستایی. فصلنامه سیاست‌گذاری اقتصادی، 9(18)، 131-156. doi: 10.29252/jep.9.18.131
مرکز آمار ایران. طرح هزینه-درآمد. قابل دسترسی از طریق https://amar.org.ir/cost-and-income
مهرگان، نادر، عباسیان، عزت‌اله، و اردلان، بهرام (1393). تجزیه چندگانه نابرابری درآمد در ایران. فصلنامه تحلیل‌های اقتصادی توسعه ایران، 2(1)، 69-96. doi: 10.22051/edp.2015.67
References
Aboūnoūri, E., Khoshkār, A., & Dāvoūdi, P. (2014). Gini coefficient decomposition in Iran in terms of urban and rural areas. Journal of Economic Research, 48(3), 1–12. [In Persian]. https://doi.org/10.22059/jte.2013.35805
Alvaredo, F., Assouad, L., & Piketty, T. (2019). Measuring inequality in the Middle East 1990–2016: The world’s most unequal region? Review of Income and Wealth, 65(4), 685–711. https://doi.org/10.1111/roiw.12385
Atkinson, A. B. (1970). On the measurement of inequality. Journal of Economic Theory, 2(3), 244–263. https://doi.org/10.1016/0022-0531(70)90039-6
Ebrāhimī, S. (2017). Evaluation of fiscal policy effects on income distribution in Iran using a factor-augmented vector autoregressive (FAVAR) model (Doctoral dissertation, University of Tabriz). [In Persian]. https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/10c151ba344c2030a82cf33816398bf7
Enami, A., Lustig, N., & Taqdiri, A. (2019). Fiscal policy, inequality, and poverty in Iran: Assessing the impact and effectiveness of taxes and transfers. Middle East Development Journal, 11(1), 49–74. https://doi.org/10.1080/17938120.2019.1583510
Farāhatī, M. (2018). The effect of the tax mix on income distribution in Iran: An autoregressive distributed lag (ARDL) approach. Journal of Applied Theories of Economics, 5(3), 185–212. [In Persian]. https://ecoj.tabrizu.ac.ir/article_7952.html
Feldstein, M. S. (1969). The effects of taxation on risk taking. Journal of Political Economy, 77(5), 755–764. https://doi.org/10.1086/259560
Förster, M. F., & Verbist, G. (2011). How do cash transfers affect income inequality? Evidence from France, Germany, and the United Kingdom. In OECD (Ed.), Divided we stand: Why inequality keeps rising (pp. 109–142). OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/9789264119536-8-en
Hacker, J. S. (2011). The institutional foundations of middle-class democracy. Policy Network Paper, 33–37. https://scholar.google.com/scholar?cluster=1185151905043966593&hl=en&oi=scholarr
Jalālī, M. (2014). Evaluation of income redistribution indices in Iranian tax system. Ravand Journal, 21(67), 101–122. [In Persian]. https://cbi.ir/page/13183.aspx
Jenkins, S. P. (1995). Accounting for inequality trends: Decomposition analyses for the UK, 1971–1986. Economica, 62, 29–63. https://doi.org/10.2307/2554775
Kakwani, N. C. (1977). Measurement of tax progressivity: An international comparison. The Economic Journal, 87(345), 71–80. https://doi.org/10.2307/2231833
Karimī, M., & Dourbāsh, M. (2018). The study on the effects of direct and indirect taxes on income distribution using the generalized method of moments. Journal of Fiscal and Economic Policies, 6(22), 47–68. [In Persian]. https://qjfep.ir/article-1-607-fa.html
Kuznets, S. (1955). Economic growth and income inequality. The American Economic Review, 45(1), 1–28. http://www.jstor.org/stable/1811581
Lerman, R., & Yitzhaki, S. (1985). Income inequality effects by income source: A new approach and applications to the United States. The Review of Economics and Statistics, 67(1), 151–156. https://doi.org/10.2307/1928447
Mehregān, N., Abbasiān, E., & Ardalan, B. (2014). Multi-decomposition of income inequality in Iran: Generalized Gini coefficient approach. Journal of Iranian Economic Development Analyses, 2(1), 69–96. [In Persian]. https://doi.org/10.22051/edp.2015.67
Mirrlees, J. A. (1971). An exploration in the theory of optimum income taxation. The Review of Economic Studies, 38(2), 175–208. https://doi.org/10.2307/2296779
Mohammadi, A., Khanzādī, N., & Habibi, F. (2017). Decomposition of income inequality in Kurdistan Province in terms of urban and rural areas. Journal of Economic Policy, 9(18), 131–156. [In Persian]. https://doi.org/10.29252/jep.9.18.131
Musgrave, R. A., & Thin, T. (1948). Income tax progression, 1929–1948. Journal of Political Economy, 56(6), 498–514. https://doi.org/10.1086/256742
Parvin, S. (1993). Economic grounds of poverty in Iran (Doctoral dissertation, Tarbiat Modares University). [In Persian]. https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/6ee61583cc87cdef2771778a1e059177
Pigou, A. C. (1920). The economics of welfare. Macmillian and Co. London
Piketty, T. (2014). Capital in the twenty-first century. Harvard University Press.
Piketty, T., Guillot, M., Garbinti, B., Goupille-Lebret, J., & Bozio, A. (2020). Predistribution vs. redistribution: Evidence from France and the U.S. Working Papers No. 2020-24, Center for Research in Economics and Statistics. https://doi.org/10.1257/app.20220023
Samsāmī, H., & Esmaeili, F. (2016). The effect of the second stage of subsidies on income distribution in the economy of Iran. Journal of Quantitative Economics, 13(1). [In Persian]. https://doi.org/10.22055/jqe.2016.12325
Shorrocks, A. (1982). Inequality decomposition by factor components. Econometrica, 50(1), 193–211. https://doi.org/10.2307/1912537
Shorrocks, A. (1984). Inequality decomposition by population subgroups. Econometrica, 52(1), 1369–1385. https://doi.org/10.2307/1913511
Statistical Center of Iran. (n.d.). Cost–income plan. [In Persian]. https://amar.org.ir/cost-and-income
World Inequality Lab. (2022). World inequality report 2022. https://wir2022.wid.world/
Yitzhaki, S. (1983). On an extension of the Gini inequality index. International Economic Review, 24(3), 617–628. https://doi.org/10.2307/2648789
Yitzhaki, S., & Lerman, R. (1991). Income stratification and income inequality. Review of Income and Wealth, 37(3), 313–329. https://doi.org/10.1111/j.1475-4991.1991.tb00374.x