بررسی انتقادی بنیان‌های اخلاقی نظریه‌ بازی در اقتصاد اسلامی و اقتصاد متعارف

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار اقتصاد، دانشکده اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبائی (ره)، تهران، ایران

چکیده

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: نظریه بازی به‌عنوان چهارچوبی تحلیلی و ریاضی برای مطالعه تصمیم‌گیری‌های راهبردی توسعه یافته است؛ جایی که موفقیت هر بازیگر به انتخاب‌ها و رفتار دیگر بازیگران بستگی دارد. این نظریه طیف وسیعی از مسائل اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و حتی سیاسی را شامل می‌شود و بازیگران آن می‌توانند افراد، شرکت‌ها، دولت‌ها و نهادهای اجتماعی باشند. نظریه بازی کلاسیک مبتنی بر چهار بنیان اخلاقی محدود است: فایده‌گرایی، خودخواهی، پیامدگرایی و عدالت سکولار. این مبانی گرچه قابلیت پیش‌بینی رفتار رقابتی و تعاملی بازیگران را فراهم می‌کنند، محدودیت‌های اخلاقی و اجتماعی عمده‌ای دارند و اصولی مانند همکاری اخلاقی، نیت و انگیزه، عدالت توزیعی، مسئولیت جمعی و ابعاد معنوی را در نظر نمی‌گیرند.
از منظر اقتصاد اسلامی، انسان صرفاً موجودی خودخواه و منفعت‌جو نیست؛ بلکه موجودی اخلاق‌مدار، متعهد و آخرت‌گراست که رفتار اقتصادی او باید بر اصول عدالت، تعاون، صداقت، ایثار و رعایت حقوق دیگران استوار باشد. اقتصاد اسلامی افزون‌بر توجه به منافع فردی، بر منافع جمعی، عدالت بین‌نسلی و پایداری منابع تأکید دارد و نهادهای شرعی مانند زکات، خمس، صدقه و وقف، ابزارهایی عملی برای تحقق این اهداف فراهم می‌کنند. هدف این مطالعه نقد بنیادین نظریه بازی کلاسیک از منظر اقتصاد اسلامی و ارائه چهارچوب تحلیلی است که رفتار اقتصادی-اجتماعی انسان را با لحاظ معیارهای اخلاقی، شرعی و معنوی مدل‌سازی کند. پرسش اصلی تحقیق این است که چگونه می‌توان نظریه بازی را با رویکرد اقتصاد اسلامی تطبیق داد تا افزون‌بر پیش‌بینی رفتار، عدالت اجتماعی، مسئولیت اخلاقی، انگیزه‌های اخروی و تعادل‌های اقتصادی-اخلاقی را نیز در تحلیل‌های اقتصادی منعکس نماید.
روش: روش تحقیق این مطالعه توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مقایسه نظریه‌ای است. داده‌ها شامل متون کلاسیک و مدرن نظریه بازی، مطالعات اقتصاد رفتاری، مقالات مرتبط با اخلاق اقتصادی و منابع اسلامی هستند. چهارچوب تحلیل بر چهار بنیان اصلی نظریه بازی کلاسیک یعنی فایده‌گرایی، خودخواهی، پیامدگرایی و عدالت تمرکز دارد و نقد هریک از این بنیان‌ها از منظر اصول اخلاقی و شرعی اقتصاد اسلامی انجام شده است.
در تحلیل فایده‌گرایی، معیارهای ارزش‌گذاری عمل، مفهوم مطلوبیت و نقش عدالت در تصمیم‌گیری بررسی شدند تا نشان داده شوند که بیشینه‌سازی صرف منافع مادی، بدون توجه به نیت و عدالت، ممکن است به نتایج غیراخلاقی و کوتاه‌مدت منجر شود. نقد فرض خودخواهی براساس جایگاه انسان متعهد، مسئول و اخلاق‌مدار صورت گرفته و پیامدهای آن در بازی‌های تعاملی، بازی‌های تکراری و همکاری اجتماعی تحلیل شده است. در بخش پیامدگرایی، تمرکز صرف بر نتایج مادی، کوتاه‌مدت بودن تحلیل‌ها و غفلت از مشروعیت وسیله و انگیزه نیت نقد شده است. همچنین، برای نقد عدالت سکولار، مبانی انسان‌شناسی، نهادهای بازتوزیعی، عدالت بین‌نسلی و بعد معنوی لحاظ شده‌اند.
تحلیل مقایسه‌ای شامل استخراج تفاوت‌ها و هم‌پوشانی‌ها میان نظریه بازی کلاسیک و اقتصاد اسلامی است. در این تحلیل، نکات تحلیلی جداول به صورت متن وارد شده‌اند تا محدودیت‌های اخلاقی و نهادی نظریه بازی شناسایی شوند. روش پژوهش، چهارچوب نوینی به نام «نظریه تعامل اسلامی» ارائه می‌کند که شامل بازطراحی توابع مطلوبیت، تعریف قیدهای شرعی و نهادی، و لحاظ انگیزه‌های اخلاقی، اجتماعی و اخروی در تحلیل رفتار اقتصادی است. همچنین این روش امکان بررسی تطبیقی کارایی اقتصادی، عدالت اجتماعی، انگیزه‌های اخروی و رعایت حقوق افراد و جامعه را فراهم می‌آورد.
نتایج: نتایج تحلیل نشان می‌دهد که نظریه بازی کلاسیک، با وجود توان تحلیلی بالا، در پیش‌بینی رفتار اقتصادی بازیگران محدودیت‌های بنیادین دارد. فایده‌گرایی صرف، بدون رعایت عدالت، نیت درست یا مسئولیت اجتماعی، ممکن است به نتایج کوتاه‌مدت و غیرعادلانه منجر شود. فرض خودخواهی بازیکنان حتی در بازی‌های تکراری و تعاملی، ناکارآمدی اجتماعی و کاهش همکاری را سبب می‌شود و تحلیل اخلاقی آن ناکافی است. پیامدگرایی اخلاقی، گرچه ابزار پیش‌بینی رفتار است، اما به‌دلیل تمرکز بر نتایج مادی و کوتاه‌مدت، فاقد توجه به مشروعیت وسیله، نیت بازیکنان و پیامدهای بلندمدت اجتماعی و معنوی است. عدالت در نظریه بازی اغلب به مدل‌های ریاضی محدود شده و نهادهای بازتوزیعی یا محدودیت‌های شرعی در آن لحاظ نمی‌شوند.
در مقابل، اقتصاد اسلامی چهارچوبی چندبعدی و غایت‌محور ارائه می‌دهد. مطلوبیت در این رویکرد شامل ابعاد مادی، اخلاقی و اخروی است و عدالت یک قید شرعی و غایت ذاتی دارد. انسان اقتصادی-اخلاقی افزون‌بر منافع شخصی، مسئولیت‌های اجتماعی و الهی خود را مدنظر قرار می‌دهد و همکاری، صداقت، رعایت حقوق دیگران و ایثار بخشی از رفتار اقتصادی اوست. بازطراحی توابع مطلوبیت و افزودن قیود شرعی و اخلاقی در مدل‌های بازی، امکان شناسایی تعادل‌هایی را فراهم می‌آورد که هم از نظر اقتصادی کارا و هم از نظر اجتماعی و اخلاقی پایدار باشند.
افزون‌براین، نهادهایی مانند زکات، خمس، وقف و انواع مالکیت با ایجاد توزیع مجدد، کنترل عدالت بین‌نسلی و تضمین پایداری اقتصادی-اجتماعی، تأثیر بسزایی بر اصلاح نتایج بازی‌ها دارند. تحلیل مقایسه‌ای نشان می‌دهد که چهارچوب اقتصاد اسلامی توانایی غنی‌سازی نظریه بازی با ارزش‌های اخلاقی، اجتماعی و معنوی و تأکید بر نیت و انگیزه‌های اخلاقی و الهی را داراست. همچنین، این چهارچوب امکان پیش‌بینی رفتارهای همکاری و مشارکت جمعی را با معیارهای اخلاقی و شرعی فراهم می‌کند؛ چیزی که نظریه بازی کلاسیک قادر به انجام آن نیست.
بحث و نتیجهگیری: بحث و تحلیل نشان می‌دهد که نظریه بازی کلاسیک با وجود توان تحلیلی بالا، محدودیت‌های بنیادین اخلاقی و نهادی دارد که می‌تواند به نتایج اقتصادی نامطلوب، نابرابری و کم‌توجهی به مسئولیت‌های اجتماعی منجر شود. اقتصاد اسلامی با بازنگری مفروضات انسانی، بازتعریف مطلوبیت و افزودن قیدهای شرعی، چهارچوبی جامع و اخلاقی ارائه می‌دهد که افزون‌بر کارایی اقتصادی، عدالت، تعاون و انگیزه‌های اخروی را در تحلیل رفتار اقتصادی لحاظ می‌کند. نقد فایده‌گرایی نشان می‌دهد که صرف بیشینه‌سازی رفاه جمعی بدون رعایت عدالت توزیعی و نیت درست، ممکن است به نتایج غیراخلاقی بینجامد و آسیب‌های اجتماعی ایجاد کند. بازنگری فرض خودخواهی، امکان بازتعریف تعادل‌ها براساس همکاری، مسئولیت جمعی و توجه به خیر عمومی را فراهم می‌آورد. نقد پیامدگرایی تأکید دارد که مشروعیت وسیله، نیت بازیکنان و پیامدهای بلندمدت و معنوی باید جزء تحلیل‌های نظریه بازی باشند.
در حوزه عدالت، اقتصاد اسلامی با ایجاد نهادهای شرعی، توجه به عدالت بین‌نسلی، رعایت حقوق افراد و جامعه و لحاظ انگیزه‌های اخلاقی و اخروی، چهارچوب بازی‌ها را به عدالت نزدیک می‌کند. توسعه «نظریه تعامل اسلامی» می‌تواند بازتعریف توابع مطلوبیت، ساختار نهادی و فرایندهای تصمیم‌گیری را موجب شود؛ به‌گونه‌ای‌که تعادل‌های بازی هم از نظر اقتصادی کارا و هم از منظر اخلاقی و شرعی پایدار باشند. این چهارچوب قابلیت کاربرد در تحلیل بازارها، سیاست‌های اقتصادی و مدیریت منابع را در جوامع مسلمان و حتی غیرمسلمان داراست که به معیارهای عدالت، همکاری و مسئولیت اجتماعی اهمیت می‌دهند.
به‌دیگرسخن، «نظریه تعامل اسلامی» می‌تواند پلی میان تحلیل‌های ریاضی-اقتصادی و ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی ایجاد و محدودیت‌های اخلاقی نظریه بازی کلاسیک را جبران کند. همچنین این چهارچوب می‌تواند به طراحی سیاست‌ها و سازوکارهای بازار منصفانه کمک کند و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی را با اهداف اجتماعی و اخلاقی همسو نماید؛ به‌طوری‌که بهره‌وری اقتصادی و عدالت اجتماعی هم‌زمان محقق شوند.
تقدیر و تشکر: بر خود بایسته می‌بینم که از زحمات داوران و مسئولان محترم فصلنامه «جستارهای اقتصادی ایران با رویکرد اسلامی» صمیمانه تشکر نمایم.
تعارض منافع: جا دارد یادآور شوم. اینجانب هیچ‌گونه تعارض منافع با محتوا و نتایج این مقاله ندارم.

کلیدواژه‌ها


منابع
سوری، علی (1399). نظریه بازی‌ها و کاربردهای اقتصادی. تهران: نور علم.
عبدلی، قهرمان (1386). نظریه بازی‌ها و کاربردهای آن. تهران: جهاد دانشگاهی.
عربی، سیدهادی، زاهدی وفا، محمد هادی، رضایی، محمد جواد، و موحدی بک نظر، مهدی (1395). نظریه بازی‌ها به‌مثابه ابزاری برای فلسفه اخلاق؛ تبیینی تاریخی و تحلیلی انتقادی. مجله اقتصاد اسلامی، 63، 91-116.
محمودی‌نیا، داود، جعفری، سمیه، و فروتن نیا، داود (1403). نظریه بازی‌ها و تعادل نش منفعت‌طلبانه در برابر تعادل برگ نوع‌دوستانه در چهارچوب رویکرد اخلاقی. مجله جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی، 43. DOI:10.30471/IEE.2024. 10318.2434
References
Abdoli, Ghahramān. (2007). Game Theory and Its Applications. Tehran: Jihad Daneshgaghi. [In Persian]
Ahmadi, A. Z., Afifah, A. M., Qarar, W., & Atiqi, H. (2024). Understanding Islamic economics as an Islamic moral economy. COMSERVA: Jurnal Penelitian dan Pengabdian Masyarakat, 4(5), 1080–1088. https://doi.org/10.59141/comserva.v4i5.2172
Arabī, Seyyed Hādī, Zāhedivafā, M. H., Rezaei, M. J., & Movahedi Baknazar, M. (2016). Game Theory as a Tool for Moral Philosophy; A Historical Explanation and Critical Analysis. Journal of Islamic Economics, 63, 91–116. [In Persian]
Askarī, H., & Mirākhor, A. (2017). Ideal Islamic economy: An introduction. Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/978-1-137-53727-0
Axelrod, R. (1984). The Evolution of Cooperation. New York: Basic Books.
Bentham, J. (1988). The Principles of Morals and Legislation (Original work published 1789). Prometheus Books.
Bolton, G. E., & Ockenfels, A. (2000). ERC: A theory of equity, reciprocity, and competition. American Economic Review, 90(1), 166–193. https://doi.org/10.1257/aer.90.1.166
Chang, H. F. (2000). A liberal theory of social welfare: Fairness, utility, and the Pareto principle. Yale Law Journal, 110(2), 173–235. https://doi.org/10.2307/797571
Chapra, M. U. (2016). The future of economics: An Islamic perspective. Kube Publishing.
Collins, R. W. (2022). The Prisoner’s Dilemma Paradox: Rationality, Morality, and Reciprocity. Think, 21(61), 45–55. https://doi.org/10.1017/s1477175621000464
Colman, A. M. (2003). Cooperation, psychological game theory, and limitations of rationality in social interaction. Behavioral and Brain Sciences, 26(2), 139–198. https://doi.org/10.1017/S0140525X03000050
Ellsberg, D. (1961). Risk, ambiguity, and the Savage axioms. Quarterly Journal of Economics, 75(4), 643–669. https://doi.org/10.2307/1884324
Farmer, Y. (2015). Using VNM expected utility theory to facilitate the decision making in social ethics. Journal of Risk Research, 5(5), 23–24. https://doi.org/10.1080/13669877.2014.923024
Fehr, E., & Schmidt, K. M. (1999). A theory of fairness, competition, and cooperation. Quarterly Journal of Economics, 114(3), 817–868. https://doi.org/10.1162/003355399556151
Garcés-Velástegui, P. (2024). A capabilitarian behavioral economics: What behavioral economics can learn from the capability approach. International Review of Economics, 71(3), 667–690. https://doi.org/10.1007/s12232-024-00457-8
Guala, F. (2006). Has game theory been refuted? The Journal of Philosophy, 103(5), 239–263. https://doi.org/10.5840/jphil2006103532
Guala, F. (2006). Philosophy of social science: A new introduction. Routledge.
Harsanyi, J. C. (1977). Rational behaviour and bargaining equilibrium in games and social situations. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511571756
Iqbal, Z., & Mirakhor, A. (2011). An introduction to Islamic finance: Theory and practice (2nd ed.). Singapore: Wiley. ISBN 9780470828083
Kader, H. (2021). Human well-being, morality and the economy: An Islamic perspective. Islamic Economic Studies, 28(2), 102–123. https://doi.org/10.1108/IES-07-2020-0026
Kahf, M. (1978). The Islamic Economy: Analytical Study of the Functioning of the Islamic Economic System. Plainfield, IN: The Muslim Students’ Association of the U.S. and Canada.
Kirman, A., & Teschl, M. (2010). Selfish or selfless? The role of empathy in economics. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 365(1538), 303–317. https://doi.org/10.1098/rstb.2009.0192
Kuran, T. (1995). Private truths, public lies: The social consequences of preference falsification. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Mahmoūdiniā, Davoūd, et al. (2024). Game theory and the self-interested Nash equilibrium against the altruistic Berge equilibrium in the framework of the ethical perspective. Journal of Economic Essays; an Islamic Approach, 43. https://doi.org/10.30471/IEE.2024.10318.2434 [In Persian]
Mill, J. S. (1848/1909). Principles of political economy with some of their applications to social philosophy (7th ed.). Longmans, Green and Co. (Original work published 1848).
Mill, J. S. (1863). Utilitarianism. Parker, Son & Bourn.
Mill, J. S. (1998). Utilitarianism (R. Crisp, Ed.). Oxford: Oxford University Press. (Original work published 1863). ISBN 9780198751632
Muttaqin, Z., & Pusparini, M. D. (2019). Redefining consumer utility in the perspective of Islamic economics framework. Ihtifaz: Journal of Islamic Economics, Finance, and Banking, 2(1), 1–19. https://doi.org/10.12928/ijiefb.v2i1.717
Myerson, R. B. (1991). Game theory: Analysis of conflict. Harvard University Press. ISBN 9780674341159
Nash, J. F. (1950). Equilibrium points in n-person games. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 36(1), 48–49. https://doi.org/10.1073/pnas.36.1.48
Osborne, M. J. (2004). An Introduction to Game Theory (1st ed.). Oxford University Press. ISBN 9780195128956
Osborne, M. J., & Rubinstein, A. (1994). A course in game theory. MIT Press. ISBN 9780262650403
Pareto, V. (1906/1971). Manual of political economy (A. S. Schwier, Trans.; Ann S. Schwier & A. N. Page, Eds.). Augustus M. Kelley. (Original work published 1906). ISBN 9780678008812
Pareto, V. (1906/1971). Manual of political economy (A. S. Schwier, Trans.). Oxford University Press. ISBN 9780678008812
Poundstone, W. (1993). Prisoner’s Dilemma: John von Neumann, Game Theory, and the Puzzle of the Bomb. Anchor Books. ISBN 9780385415804
Rabin, M. (1993). Incorporating fairness into game theory and economics. American Economic Review, 83(5), 1281–1302. https://www.jstor.org/stable/2117561
Rawls, J. (1971). A theory of justice. Harvard University Press.
Ricardo, D. (1817/2004). On the principles of political economy and taxation. Dover Publications. (Original work published 1817). ISBN 9780486434610
Samuelson, P. A., & Nordhaus, W. D. (2009). Economics (19th ed.). McGraw-Hill. ISBN 9780073511290
Sen, A. (1977). Rational Fools: A critique of the behavioral foundations of economic theory. Philosophy & Public Affairs, 6(4), 317–344. http://www.jstor.org/stable/2264946
Sen, A. (1999). Development as freedom. Oxford University Press. ISBN 9780198297581
Sen, A. (2009). The Idea of Justice. Harvard University Press. ISBN 9780674036130
Sen, A. K. (1970 [1984]). Collective Choice and Social Welfare (ch. 9: “Equity and Justice”, pp. 131–151; ch. 9*: “Impersonality and Collective Quasi-Orderings”, pp. 152–160). Elsevier.
Sinnott-Armstrong, W. (2019). Consequentialism. In E. N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2019 Edition). Metaphysics Research Lab, Stanford University. https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/consequentialism
Smith, A. (1776/1976). An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations (E. Cannan, Ed.). University of Chicago Press. https://doi.org/10.7208/chicago/9780226763750.001.0001
Soūrī, Ali. (2019). Game Theory and Economic Applications. Tehran: Noreelm. [In Persian: Nazariyeh Bazi va Karbordhaye Eqtesadi]
Stanford Encyclopedia of Philosophy. (2023). Game Theory. Retrieved August 2025, from https://plato.stanford.edu/archives/sum2023/entries/game-theory/
Thaler, R. H. (2018). From Cashews to Nudges: The Evolution of Behavioral Economics. American Economic Review, 108(6), 1265–1287. https://doi.org/10.1257/aer.108.6.1265
Tirole, J. (1988). The theory of industrial organization. Cambridge, MA: The MIT Press.
Varian, H. R. (1975). Distributive justice, welfare economics, and the theory of fairness. Philosophy & Public Affairs, 4(3), 223–247.
Varian, H. R. (2010). Intermediate microeconomics: A modern approach (8th ed.). W. W. Norton & Company.