آسیبشناسی بانک مرکزی در مقام نظارت بر نهادهای مرتبط با قرضالحسنه و ارائه راهکارهای بهبود آن

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 . دانشجوی دکتری مدیریت قراردادهای بینالمللی نفت و گاز دانشگاه امام صادق، تهران، ایران.

2 . دانشجوی دکتری بانکداری دانشگاه امام صادق، تهران، ایران.

3 استادیار گروه مدیریت مالی دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق، تهران، ایران

10.30471/iee.2025.10582.2483

چکیده

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: براساس قانون بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1402، بانک مرکزی وظیفه «جلوگیری از بروز تخلف توسط «اشخاص تحت نظارت» و تنبیه «اشخاص تحت نظارت» متخلف» را برعهده دارد. در ماده 1 این قانون، «کلیه مؤسسات اعتباری، صندوق‌های قرض‌الحسنه، تعاونی‌های اعتبار و سایر مؤسسات سپرده‌پذیر، شرکت‌های واسپاری (لیزینگ)، صرافی‌ها، شرکت‌های مدیریت دارایی‌های مؤسسات اعتباری، شرکت‌های اعتبارسنجی ارائه‌دهنده خدمات به مؤسسات اعتباری و سایر اشخاصی که به انجام عملیات یا ارائه خدمات بانکی و ارائه ابزارهای پرداخت، اشتغال دارند»، به‌عنوان اشخاص تخت نظارت محسوب می‌شوند؛ ازاین‌‌رو وظیفه نظارت بر صندوق‌های قرض‌الحسنه، بانک‌های قرض‌الحسنه و بانک‌های تجاری که بخشی از تجهیز و تخصیص منابع آنها در قالب قرض‌الحسنه است، برعهده بانک مرکزی است. در پژوهش حاضر، عملکرد بانک مرکزی در مقام نظارت بر نهادهای قرض‌الحسنه‌‌ براساس قوانین و مقررات مربوطه و عملکرد نهادهای فعال در حوزه قرض‌الحسنه بررسی شده تا ضمن تعیین قانون‌گریزی‌ها، خلأهای موجود در این زمینه احصا شود. ازاین‌رو، در پژوهش حاضر به این سؤال پرداخته‌ شده که چالش‌های بانک مرکزی در مقام نظارت بر نهادهای مرتبط با قرض‌الحسنه چیست؟ همچنین، چه راهکارهایی برای بهبود نظارت بانک مرکزی بر نهادهای قرض‌الحسنه وجود دارد؟
روش: راهبرد اصلی این پژوهش استفاده از تحلیل مضمون برای تحلیل داده‎های کیفی بوده است. در این پژوهش ابتدا با 20 نفر از خبرگان حوزه قرض‌الحسنه و بانک مرکزی مصاحبه صورت گرفته و سپس متن مصاحبه‌ها، به‌صورت گزاره‌های اولیه، کدگذاری شده است. سپس متناسب با سؤالات تحقیق، کدگذاری «مضامین اولیه» انجام شده است که با حذف مضامین تکراری از 247 مضمون اولیه، 116 مضامین پایه حاصل شده است. در مرحله بعد با تجزیه‌وتحلیل مضامین پایه، 39 «مضامین سازمان‎دهنده» انتزاع و استخراج شدند. پس از آن، 5 «مضامین فراگیر» با بررسی و تجزیه‌وتحلیل مضامین سازمان‌دهنده، به دست آمده است. سپس شبکه مضامین مرتبط با سؤال پژوهش ترسیم شده است. تمرکز پژوهش حاضر بر احصا مسائل بانک مرکزی در مقام نظارت بر نهادهای قرض‎الحسنه بوده است؛ اما در خلال مصاحبه‎ها، راهکارهای مناسبی مطرح شده و یا مضمون مخالف برخی چالش‎ها، به راهکاری منسجم و عملیاتی اشاره دارد. ازاین‌رو، با استناد به مصاحبه‌ها، راهکارهایی جهت برون‌رفت از مشکلات نظارت بانک مرکزی بر نهادهای قرض‎الحسنه و بهبود شرایط ارائه شده است.
نتایج: این مقاله به آسیب‌شناسی نظارت بانک مرکزی بر نهادهای مرتبط با قرض‌الحسنه پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که چالش‌های اصلی نظارت بانک مرکزی در پنج دسته کلی قابل‌طبقه‌بندی است: نخست، چالش‌های عمومی نظارت شامل فقدان هدف‌گذاری برای توسعه قرض‌الحسنه و استفاده از آن در تأمین مالی خرد، عدم‌مشوق‌های کافی برای نهادها و سپرده‌گذاران، و ضعف در فرهنگ‌سازی و تبلیغات است؛ دوم، چالش‌های ناظر به سازمان اقتصاد اسلامی به‌دلیل عدم‌شفافیت در ارائه اطلاعات، نبود چهارچوب نظارتی حرفه‌ای و ابهام در جایگاه نظارتی، به مشکلاتی در پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری منجر شده است؛ سوم، چالش‌های ناظر به صندوق‌های قرض‌الحسنه ناشی از نبود ناظری مستقل و یکپارچه، ضعف در احراز صلاحیت مدیران، و نبود چهارچوب مشخص برای نظارت بر عملکرد صندوق‌هاست؛ چهارم، چالش‌های ناظر به بانک‌های قرض‌الحسنه شامل عدم‌تطابق با نیازهای اقتصادی روز، محدودیت در سقف تسهیلات و مشکلات در حضور در بازار بین‌بانکی است و پنجم، چالش‌های ناظر به شبکه بانکی نیز به‌دلیل تحمیل تسهیلات قرض‌الحسنه و انحراف منابع از مسیر اصلی، به‌ویژه در اثر عدم‌شفافیت و ضعف در نظارت بانک مرکزی، مشکلاتی را به همراه دارد. این چالش‌ها نشان می‌دهند که برای بهبود نظارت و بهره‌برداری بهینه از منابع قرض‌الحسنه، نیاز به اصلاحات جدی در رویکردهای نظارتی و مدیریتی بانک مرکزی است.
بحث و نتیجهگیری: تحلیل چالش‌های نظارتی بانک مرکزی بر نهادهای قرض‌الحسنه نشان می‌دهد که این حوزه با مشکلات ساختاری، قانونی و اجرایی متعددی روبه‌رو است. از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها می‌توان به فقدان اولویت‌گذاری صحیح در سیاست‌های نظارتی، نبود نظام تشویقی مؤثر، پراکندگی در مدیریت صندوق‌ها، نگاه یکسان به بانک‌های قرض‌الحسنه و بانک‌های تجاری، و ضعف در شفافیت و پاسخگویی سازمان اقتصاد اسلامی اشاره کرد. این مسائل باعث شده تا قرض‌الحسنه به‌عنوان یک ابزار مهم تأمین مالی خرد نتواند به‌طورکامل به اهداف خود دست یابد.
راهکارهای پیشنهادی در این مطالعه بر پایه اصلاح ساختار نظارتی، تقویت شفافیت، ایجاد انگیزه‌های مادی و معنوی، و تفکیک فعالیت‌های قرض‌الحسنه از سایر عملیات بانکی استوار است. تشکیل نهادهای تخصصی نظارتی، توسعه بانک‌های قرض‌الحسنه، انتشار اوراق قرض‌الحسنه در بورس، و تدوین دستورالعمل‌های شفاف برای مدیریت صندوق‌ها از جمله راهبردهای کلیدی برای بهبود این نظام محسوب می‌شوند. همچنین، فرهنگ‌سازی و جلب مشارکت عمومی از طریق مشوق‌ها و تبلیغات هدفمند می‌تواند به نهادینه‌سازی قرض‌الحسنه در جامعه کمک کند.

کلیدواژه‌ها


منابع
اخوان کاظمی، بهرام (1391). نظارت در نظام اسلامی. تهران: پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی.
اسدی پور، نوشین. (1390). نظارت بر بانک ها و شیوه های اجرا (چاپ اول). تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
بنی‌طبا، سیدمهدی (1396). آسیب‌شناسی نظام بانکی (ساماندهی تجهیز و تخصیص منابع قرض‌الحسنه بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیر بانکی). تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس (دفتر مطالعات اقتصادی).
بیک‌محمدی، جواد (1391). قرض و قرض‌الحسنه: جایگاه آن در قرآن، حدیث و فرهنگ جاری جامعه. تهران: دانشگاه امام صادقj.
پرندآور، مصطفی (1397)، تحلیل وضعیت قرض‌الحسنه در ایران و ارائه راه‌کارهای احیای آن. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه عدالت: دانشکده اقتصاد.
رفیعی، رمضانعلی (1385). قرض‌الحسنه در فقه اسلامی و نظام بانکی. مربیان، شماره 21، 58-86.
عابدی‌جعفری، حسن، تسلیمی، محمدسعید، فقیهی، ابوالحسن، و شیخ زاده، محمد (1390). تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. اندیشه مدیریت راهبردی، 5(2)، 98-151. doi: 10.30497/smt.2011.163
عزیزی، احمد (1389). مقررات‌گذاری و نظارت بر بخش‌ مالی پس از بحران مالی. سمینار تحلیل اقتصاد جهانی، تحولات اخیر در بانک مرکزی و نظارت بر بانک‌ها.
علیزاده قره‌باغ، رضا، و روحانی، سیدعلی (1393). بانک‌های قرض‌الحسنه در ایران (ابعاد قانونی، روند شکل‌گیری و ارزیابی عملکرد). تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس (دفتر مطالعات اقتصادی).
فرهانیان، سیدمحمدجواد (1394). بررسی نظام‌های نظارتی در بازارهای مالی. مجله اقتصادی، شماره 9 و 10، 119-136.
قاضی، سیدابوالفضل (1386). بایسته‎های حقوق اساسی. میزان.
قضاوی، حسین، کیانی‌زاده، حسین، ملاکریمی، نعمت‌الله، و موهبتی، یاسر (1390). ساختار صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران و الگوی مبتنی بر اتحادیه‌های اعتباری. مجله اقتصادی-ماهنامه بررسی مسائل و سیاستهای اقتصادی، شماره 7 و 8،  7-34.
قلیچ، وهاب (1397). آسیب‌شناسی قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران براساس قواعد بانکداری اسلامی. نشریه اقتصاد و بانکداری اسلامی، ۷(۲۵)، 7-30.
محرابی، لیلا (1403) .بررسی وضعیت قرض‌الحسنه در نظام بانکی کشور و راه‌های تقویت آن. تهران: پژوهشگاه پولی و بانکی کشور
موسویان، سیدعباس (1383). طرحی برای ساماندهی صندوق‌های قرض الحسنه. اقتصاد اسلامی، 4(16)، 35-57.
موسویان، سیدعباس، فاضلیان، سیدمحسن، و علی‌حسینی، مهدی (1395). آسیب‌شناسی تعاونی‌های اعتبار و ارائه الگوی مطلوب. اقتصاد اسلامی،16(61)، شماره پیاپی 61، 109-136.
References
Abedi Jaafari, H., Taslimi, M. S., Faghihi, A., & Sheikhzadeh, M. (2011). Theme analysis and thematic network: A simple and efficient method for explaining patterns in qualitative data. Strategic Management Thought, 5(2), 98–151. https://doi.org/10.30497/smt.2011.163 [In Persian]
Akhavan Kazemi, B. (2012). Supervision in the Islamic system. Research Institute of Islamic Culture and Thought. [In Persian]
Alizadeh Qarabagh, R., & Rouhani, S. A. (2014). Qard-al-Hasanah banks in Iran (legal dimensions, formation process and performance evaluation). Majlis Research Center (Economic Studies Office). [In Persian]
Asadipour, N. (2011). Supervision of banks and implementation methods (1st ed.). Monetary and Banking Research Institute. [In Persian]
Azizi, A. (2010). Regulation and supervision of the financial sector after the financial crisis [Seminar paper]. Seminar on Global Economic Analysis, Recent Developments in the Central Bank and Bank Supervision. [In Persian]
Banitaba, S. M. (2017). Pathology of the banking system (organizing the mobilization and allocation of Qard-al-Hasanah resources of banks and non-bank credit institutions). Majlis Research Center (Economic Studies Office). [In Persian]
Beikmohammadi, J. (2012). Qard and Qard-al-Hasanah: Its place in the Quran, hadith and the current culture of the society. Imam Sadiq University (AS). [In Persian]
Farhanian, S. M. J. (2015). Investigating regulatory systems in financial markets. Economic Journal, (9-10), 119–136. [In Persian]
Ghalich, V. (2018). Pathology of Qard-al-Hasanah in the Iranian banking system based on the rules of Islamic banking. Journal of Islamic Economics and Banking, 7(25), 7–30. [In Persian]
Ghazavi, H., Kianizadeh, H., Molakarimi, N., & Mohebati, Y. (2011). The structure of Qard-al-Hasanah funds in Iran and a model based on credit unions. Economic Magazine-Monthly Review of Economic Issues and Policies, (7-8), 7–34. [In Persian]
Ghazi, S. A. (2007). The essentials of fundamental rights. Mizan. [In Persian]
Mehrabi, L. (2024). Study of the status of Qard-al-Hasanah in the country’s banking system and ways to strengthen it. Monetary and Banking Research Institute. [In Persian]
Mousavian, S. A. (2004). A plan for organizing Qard-al-Hasanah funds. Islamic Economics, 4(16), 35–57. [In Persian]
Mousavian, S. A., Fazelian, S. M., & Alihosseini, M. (2016). Pathology of credit cooperatives and providing the ideal model. Islamic Economics, 16(61), 109–136. [In Persian]
Parandavar, M. (2018). Analysis of the status of Qard-al-Hasanah in Iran and presentation of solutions for its revival [Master’s thesis, Edalat University]. [In Persian]
Rafiei, R. A. (2006). Qard-al-Hasanah in Islamic jurisprudence and the banking system. Moraeban, (21), 58–86. [In Persian]