استخراج شبکه مفهومی تأمین مالی حوزه‌های علمیه مبتنی بر اسناد بالادستی حوزه و روحانیت

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری علوم اقتصادی (گرایش اقتصاد اسلامی)، پژوهشکده علوم اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

2 دانشیار گروه اقتصاد، پژوهشکده علوم اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

3 استادیار گروه اقتصاد اسلامی، دانشگاه قم، قم،‌ ایران.

چکیده

مقدمه و اهداف: اقتصاد به‌عنوان یکی از محورهای مهم هر سازمان و به‌مثابه نیروی محرکه آن بسیار مهم و اثرگذار است. این محور در سازمان حوزه و نهاد روحانیت، در سالیان اخیر دچار چالش‌های متعددی شده که برخی از آنها میراث گذشته بوده و برخی نیز در پی پیروزی انقلاب اسلامی و تغییراتی چون به‌کارگیری بودجه دولتی و تغییرات کارکردی روحانیت حادث شده و در نتیجه منابع مالی سابق و نظامات آن را برای دوره جدید ناکارآمد نموده است. ازاین‌رو، پرداختن به مباحث تأمین مالی حوزه‌های علمیه در عصر حاضر ضروری به نظر می‌رسد. در این میان توجه به اسناد بالادستی این نهاد در گام دوم انقلاب ازجمله سند چشم‌انداز حوزه‌های علمیه، کلیات برنامه پنج ساله مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه ۱۳۹۹-۱۴۰۳، کلیات سند آمایش حوزه‌های علمیه، منشور حوزه‌های علمیه (اصول، سیاست‌ها و برنامه‌های کلان)، نظام‌های جامع حوزه‌های علمیه، نقشه جامع علمی حوزه‌های علمیه و... می‌تواند به‌عنوان اصلی‌ترین جهت‌دهنده به مسیر فعالیت‌های سازمان روحانیت و تعیین‌کننده چشم‌انداز و راهبرد اساسی آن نهاد برای رسیدن به وضع مطلوب مورد توجه قرار گیرد. درواقع، این پژوهش به‌دنبال آن است که اصول و مبانی تأمین مالی حوزه‌های علمیه را براساس اسناد بالادستی حوزه و روحانیت بیان کند؛ زیرا اسناد بالادستی هر نهادی به‌عنوان تعیین‌کننده چشم‌انداز و راهبرد اساسی آن نهاد برای رسیدن به وضع مطلوب باید در تمامی پژوهش‌های اساسی آن نهاد موردتوجه قرار گیرد. استخراج مسائل اساسی نظام اقتصادی و تأمین مالی آموزش، پژوهش و فرهنگ در حوزه‌های علمیه نیز از این امر مستثنا نبوده و لازم است با بررسی دقیق این اسناد، اصول و مبانی تأمین مالی حوزه به‌صورت دقیق مشخص شوند. 
روش: در پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیل مضمون به بررسی اسناد بالادستی حوزه و روحانیت پرداخته شده و شبکه مضامین آن استخراج و تحلیل می‌شود. روش تحلیل مضمون به‌عنوان یک روش منعطف و مفید در تحلیل حجم زیادی از داده‌های پیچیده و مفصل، مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. این روش یکی از شیوه‌های کارآمد متن‌پژوهی مبتنی‌بر شناسایی، تحلیل و تفسیر الگوهای معنادار موجود در داده‌های کیفی است که به تسهیل جستجوی الگوهای موجود در متن منجر می‌شود. روش تحلیل مضمون در حداقل خود، داده‌ها را سازماندهی نموده و آنها را در قالب جزئیات توصیف می‌کند؛ اما می‌تواند از این هم فراتر رفته و جنبه‌های مختلف موضوع پژوهش را تفسیر نموده و داده‌های پراکنده و متنوع را تبدیل به داده‌های غنی و تفصیلی کند. مطابق روش تحلیل مضمون ابتدا داده‌های متن کاهش یافته و سپس بخش‌بندی، مقوله‌بندی و تلخیص می‌شوند و درنهایت، به‌نحوی بازسازی و بازتنظیم می‌شوند که به استخراج مفاهیم مهم موجود در مجموعه‌ای جدید از داده‌ها منجر شود. در نتیجه استفاده از این روش می‌توان به فهمی جامع و عمیق از داده‌ها و محتوای مورد بررسی دست یافت. درواقع، محصول نهایی تحلیل مضمون، شناسایی مفاهیم و فرایندهای موجود در داده‌ها، استخراج و توصیف الگوهای موجود در متن و ارائه آنها در قالب یک طرح کلان و یکپارچه است. به‌طور ایدئال تحلیل مضمون هم به الگوهای مشترک میان داده‌ها و هم به جنبه‌های زمینه‌ای پدیده مورد مطالعه در میان داده‌های مختلف توجه می‌کند و به چالش پژوهشگران جهت ارائه یافته‌های خود به صورت معنادار و مفید کمک می‌کند.
نتایج: در نتیجه اجرای روش تحلیل مضمون در اسناد بالادستی حوزه‌های علمیه، ۲۱۹ مضمون پایه متناسب با موضوع شناسایی شد که به تولید ۲۵ مضمون سازمان‌دهنده و چهار مضمون فراگیر منجر شد که مضامین فراگیر عبارت‌اند از: لزوم ارتباط دوجانبه با مردم، حمایت متقابل حوزه و نظام در عین حفظ استقلال حوزه، تأمین مالی حوزه و معیشت طلاب و تحول و ارتقای نظام اداری و مدیریتی. مهم‌ترین مضمون فراگیر به‌دست‌آمده «تأمین مالی حوزه و معیشت طلاب» است که ذیل آن دوازده مضمون سازمان‌دهنده به دست آمد: هدفمند کردن حمایت‌های مالی، حفظ عزت و منزلت اجتماعی حوزویان، تربیت نیروی متخصص برای مشاغل خاص، تأمین مالی ازطریق منابع عمومی، تأمین مالی ازطریق احیای و توسعه موقوفات، تأمین مالی ازطریق توسعه همکاری‌ها، استفاده از ردیف‌های بودجه مشابه با دیگر نهادها، تأمین مالی ازطریق هدایا، نذورات و خیّرین، بهبود و ارتقای روش‌های موجود تأمین مالی، استفاده صحیح از ظرفیت‌های موجود،‌ تأمین مالی پایدار و مستقل و درنهایت، تأمین نظام معیشت و ارتقای آن. مضمون فراگیر بعدی، «تحول و ارتقای نظام اداری و مدیریتی» است که ذیل آن مضامین سازمان‌دهنده لزوم تحول و نوآوری، لوازم و شروط تحول سالم و تکامل‌بخش، لزوم تفکیک سیاست‌گذاری از مدیریت، مدیریت قوی و کارآمد، برنامه‌ریزی و آینده‌نگری و درنهایت بهره‌مندی از نظرات و ظرفیت‌های نظام نخبگانی به دست‌آمده است. «ارتباط دوجانبه با مردم» مضمون فراگیر سوم است که چهار مضمون سازمان‌دهنده ذیل آن عبارت‌اند از: مرتبط و متصل بودن با مردم، اتکا بر منابع مردمی و خیّرین، فرهنگ‌سازی و تبلیغ برای پرداخت تبرعات و وجوهات و ارتقای توانمندی‌ها و مهارت‌ها برای حل نیازهای جامعه اشاره کرد. درنهایت نیز ذیل مضمون فراگیر «حمایت متقابل حوزه و نظام در عین حفظ استقلال» سه مضمون سازمان‌دهنده توسعه همکاری‌ها و تعاملات، حمایت و پشتیبانی از نظام، و حفظ استقلال همه‌جانبه حوزه‌های علمیه به دست آمد.
بحث و نتیجه‌گیری: با نگاه اولیه به مضامین فراگیر به‌دست‌آمده، ارتباط مضامینی مانند تأمین مالی حوزه و معیشت طلاب با موضوع پژوهش یعنی مباحث مربوط به اقتصاد و تأمین مالی حوزه کاملاً مشخص است؛ اما در خلال بررسی مسائل اقتصادی و تأمین مالی چند مسئله نمود پیدا می‌کند که ارتباط وثیقی با بحث دارند؛ هرچند شاید اگر به‌صورت مجزا و مستقل در نظر گرفته شوند، بی‌ارتباط با موضوع به نظر برسند. بحث نخست استقلال و عدم وابستگی حوزه است که مهم‌ترین بخش آن، استقلال اقتصادی و استقلال در مدیریت حوزه‌های علمیه است. مسئله دوم، مضامین مربوط به نحوه مدیریت حوزه‌های علمیه است که باز به‌نوعی از همان استقلال حوزه‌های علمیه نشئت می‌گیرد. افزون‌براین، در بحث مدیریت، به لزوم تحول و ارتقای نظام اداری و مدیریتی هم تأکید شده است. مسئله سوم هم که ناظر به هر دو وجه استقلال اقتصادی و استقلال مدیریتی حوزه‌های علمیه است، بحث چگونگی ارتباط حوزه‌های علمیه با نظام و دولت است که آیا اصلاً باید چنین ارتباط و تعاملی وجود داشته باشد؟! نتایج حاصل از شبکه مضامین به‌دست‌آمده از مرور اسناد بالادستی حوزه‌های علمیه نشان می‌دهد که باید بین حوزه‌های علمیه و نظام و دولت ارتباط و تعامل دو طرفه وجود داشته باشد و این دو ملزم به حمایت از یکدیگر هستند؛ البته لازمه تعامل با نظام و دولت این است که خللی در استقلال حوزه به وجود نیاید و استقلال همه‌جانبه آن حفظ شود که این مهم در اسناد گوناگون مورد توجه بوده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. بیک خورمیزی، فرزانه. (۱۴۰۰). «واکاوی تجارب دانشجویان پیام نور از فرایند تحصیل در شرایط کرونا به روش تحلیل مضمون». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گلپایگان: دانشگاه پیام نور.
  2. حسین‌عسکری، فرزانه. (۱۳۹۹). «چالش‌های تدوین سیاست‌های توسعه در ایران باب استفاده از روش تحلیل مضمون». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
  3. دفتر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی. (۱۴۰۱). سند چشم‌انداز حوزه‌های علمیه. قم: اندیشکده دفتر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه.
  4. رحیمی‌مقدم، فائزه. (۱۴۰۰). «تحلیل مضمون تکنیک‌های رسانه‌ای داعش در القای قدرت». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
  5. شیخ‌زاده، محمد و رضا بنی‌اسد. (۱۳۹۹). تحلیل مضمون (مفاهیم، رویکردها و کاربردها). تهران: لوگوس.
  6. عابدی جعفری، حسن؛ تسلیمی، محمدسعید؛ فقیهی، ابوالحسن و محمد شیخ‌زاده. (۱۳۹۰). «تحلیل مضمون و شبکه مضامین، روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی». اندیشه مدیریت راهبردی، ۵(10): ۱۵۱-۱۹۸.
  7. مرکز امور طلاب و دانش‌آموختگان مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه. (۱۴۰۰). کارویژه‌های روحانیت در عرصه‌های حوزه‌های علمیه، جامعه، نظام و بین‌الملل. قم: اندیشکده دفتر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی.
  8. همو. (۱۴۰۰). کلیات سند آمایش حوزه‌های علمیه. قم: اندیشکده دفتر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی.
  9. همو. (۱۴۰۰). نظام‌های جامع حوزه‌های علمیه. قم: اندیشکده دفتر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه.
  10. همو. (۱۴۰۱). کلیات برنامه پنج‌ساله مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه ۱۳۹۹-۱۴۰۳. قم: اندیشکده دفتر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی.
  11. همو. (۱۴۰۱). منشور حوزه‌های علمیه (اصول، سیاست‌ها و برنامه‌های کلان). قم: اندیشکده دفتر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی.

 

References

  1. Abedi Jafari, H.; Taslimi, M. S.; Faghihi, A.; & Sheikhzadeh, M. (2011). "Thematic Analysis and Theme Networks: A Simple and Efficient Method for Explaining Patterns in Qualitative Data." Strategic Management Thought, *5*(10), 151–198. [In Persian].
  2. Attride-Stirling, J. (2001). Thematic networks: An analytic tool for qualitative research. Qualitative Research, *1*(3), 385–405.
  3. Bakht-Azmāy Bonab, M., & Montazer Khorasan, H. (2017). Investigating the thematic analysis method in qualitative research [Conference paper]. The Third International Conference on Management and Industrial Engineering, University of Mohaghegh Ardabili, Tehran, Iran. [In Persian]

https://civilica.com/doc/757021

  1. Beik Khormizi, F. (2021). *Analyzing the Experiences of Payame Noor University Students in the Educational Process During COVID-19 Using Thematic Analysis.* Master's Thesis. Golpayegan: Payame Noor University. [In Persian]
  2. Boyatzis, R. E. (1998). Transforming qualitative information: Thematic analysis and code development.
  3. Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, *3*(2), 77–101. DOI: 1191/1478088706qp063oa
  4. Braun, V., Clarke, V., & Terry, G. (2021). Thematic analysis: A practical guide. SAGE Publications Ltd.
  5. Center for Seminarians and Graduates Affairs, Islamic Seminaries Management Center (2021). "The Roles of Clergy in the Domains of Seminaries, Society, the Political System, and International Affairs." Qom: Strategic Planning and Monitoring Office Think Tank. [In Persian]
  6. Deputy of Education of Seminaries. (2020). General outline of the strategic and operational plan (Seminaries for graduates of universities) [Report]. Think Tank of the Strategic Planning and Monitoring Office. [In Persian]
  7. Deputy of Research of Seminaries. (2020). Comprehensive scientific map of seminaries [Report]. Think Tank of the Strategic Planning and Monitoring Office. [In Persian]

DOI: 10.1191/1478088706qp063oa

  1. Given, L. M. (2008). The SAGE encyclopedia of qualitative research methods. SAGE Publications.
  2. Hossein-Askari, F. (2020). "Challenges of Formulating Development Policies in Iran Using Thematic Analysis Method." Master's Thesis. Kerman: Shahid Bahonar University. [In Persian]

http://dx.doi.org/10.1177/146879410100100307

  1. Morvārid, Z. (2018). Thematic analysis of the hadiths "Laysa Minna" in Shiite hadith collections [Master's thesis, Ferdowsi University]. [In Persian]
  2. Qahari, S. M. (2021). Thematic analysis of narrations in the book Kifayat al-Athar fi al-Nass ala al-A'imma al-Ithna Ashar [Master's thesis, Rajaei Teacher Training University]. [In Persian]
  3. Rahimi-Moghaddam, F. (2021). "Thematic Analysis of ISIS Media Techniques in Power Projection." Master's Thesis. Kerman: Shahid Bahonar University. [In Persian]
  4. Sheikhzadeh, M., & Bani-Asad, R. (2020). Thematic Analysis (Concepts, Approaches, and Applications). Tehran: Logos Publications. [In Persian]
  5. Strategic Planning and Monitoring Office (2021a). "Comprehensive Systems of Islamic Seminaries." Qom: Islamic Seminaries Management Center, Strategic Planning and Monitoring Office Think Tank. [In Persian]
  6. Strategic Planning and Monitoring Office (2021b). "General Outline of the Spatial Planning Document for Islamic Seminaries." Qom: Strategic Planning and Monitoring Office Think Tank. [In Persian]
  7. Strategic Planning and Monitoring Office (2021c). "Vision Document for Islamic Seminaries." Qom: Islamic Seminaries Management Center, Strategic Planning and Monitoring Office Think Tank. [In Persian]
  8. Strategic Planning and Monitoring Office (2022). Vision Document for Seminaries. Qom: Think Tank of the Strategic Planning and Monitoring Office, Islamic Seminaries Management Center. [In Persian]
  9. Strategic Planning and Monitoring Office (2022a). "Charter of Islamic Seminaries (Principles, Policies, and Macro Programs)." Qom: Strategic Planning and Monitoring Office Think Tank. [In Persian]
  10. Strategic Planning and Monitoring Office (2022b). *General Outline of the Five-Year Plan of the Islamic Seminaries Management Center (2020–2024).* Qom: Strategic Planning and Monitoring Office Think Tank. [In Persian]
  11. Terry, G., Hayfield, N., Clarke, V., & Braun, V. (2017). Thematic analysis. In The SAGE handbook of qualitative research in psychology (pp. 17–37). Sage UK.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار