نقش دین‌داری اسلامی در تمایل به نوآوری: یک تحلیل مبتنی بر نظریه نهادها

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 مؤسسه آموزش عالی علوم اسلامی انسانی، دانشگاه بینالمللی المصطفی، قم، ایران.

چکیده

مقدمه: تأثیر دین بر رفتار انسان از گذشته تا امروز همواره مورد توجه بوده است. دین به‌عنوان نهادی تأثیرگذار، نقش مهمی در شکل‌گیری نگرش‌ها به نوآوری دارد؛ اما اطلاعات محدودی درباره تأثیر اسلام بر نوآوری و مکانیسم‌های آن وجود دارد. برخی پژوهش‌ها بر محدودیت‌های احتمالی نهادهای اسلامی، نظیر کاهش آزادی، محدودیت حقوق مالکیت، و مشارکت زنان تأکید دارند که ممکن است بر ویژگی‌هایی مانند ریسک‌پذیری کارآفرینان تأثیر بگذارد. در مقابل، دیدگاهی دیگر، بر تأثیر مثبت تعالیم اسلامی در تقویت اخلاق کسب‌وکار، عدالت، و کارآفرینی اخلاق‌محور تأکید دارد که می‌تواند تمایل به نوآوری را افزایش دهد. با توجه به این دیدگاه‌های متضاد و نقش نوآوری در توسعه اقتصادی و اجتماعی، این تحقیق با رویکرد نهادی، ارتباط دین‌داری اسلامی و تمایل به نوآوری را بررسی کرده و نقش ابعاد شناختی (باورها و آموزش‌ها)، هنجاری (ارزش‌ها و هنجارها)، و نظارتی (قوانین و مقررات) دین‌داری اسلامی را بر عوامل مؤثر بر تمایل به نوآوری تحلیل می‌کند.
روش: این پژوهش از رویکرد کمّی برای بررسی رابطه بین دین‌داری اسلامی و تمایل به نوآوری استفاده کرده است. جامعه آماری شامل 1200 کارآفرین و نوآور فعال در بخش‌های مختلف اقتصادی و فرهنگی ایران است که از طبقات مختلف به‌صورت تصادفی انتخاب شدند. داده‌ها در نیمه دوم سال 1403 جمع‌آوری شدند. برای اطمینان از دقت ابزار پژوهش، روایی محتوایی پرسش‌نامه با نظرات متخصصان در حوزه‌های مرتبط تأیید شد و پرسش‌نامه با اصلاحات لازم برای پوشش کامل ابعاد موضوع طراحی شد. همچنین، روایی سازه و پایایی ابزار با استفاده از آلفای کرونباخ و ضریب پایایی ترکیبی (CR) بررسی و تأیید شد.
نتایج: در این پژوهش برای بررسی رابطه بین تمایل به نوآوری و دین‌داری اسلامی با در نظر گرفتن تأثیر متغیرهای کنترلی مانند سن، تحصیلات، تجربه کاری و وضعیت کارآفرینی از تحلیل رگرسیون گام‌به‌گام استفاده شده است. نتایج مدل‌ها نشان می‌دهد دین‌داری اسلامی به‌عنوان یک سازه ترکیبی و هر سه بعد هنجاری، نظارتی و شناختی آن رابطه مثبت و معناداری با تمایل به نوآوری دارند (p-value < 0.05). در میان متغیرهای کنترل، سن تأثیر منفی معناداری بر تمایل به نوآوری دارد؛ درحالی‌که تجربه کاری و وضعیت کارآفرینی تأثیر مثبت و معناداری بر نوآوری دارد. همچنین، تحصیلات به‌عنوان یک عامل مهم برای تأثیرگذاری بر نوآوری در نتایج پژوهش حاضر تأیید شده است. همچنین مدل‌ها نشان می‌دهند که هر بعد دین‌داری اسلامی به‌طور مستقل و ترکیبی تأثیر مثبت و معناداری بر تمایل به نوآوری دارد. در مدل‌های مختلف، نتایج برای بعد هنجاری، نظارتی و شناختی دین‌داری اسلامی به‌طور قابل‌توجهی مشابه بودند. این یافته‌ها بر اهمیت دین‌داری اسلامی در شکل‌گیری تمایل به نوآوری تأکید دارند.
بحث و نتیجه‌گیری: این مطالعه نشان می‌دهد که هر سه بُعد دین‌داری اسلامی، هنجاری، نظارتی و شناختی، تأثیر مثبت و معناداری بر تمایل به نوآوری دارند. به‌ویژه بعد نظارتی دین‌داری اسلامی که به مکانیسم‌های کنترل اجتماعی و فردی اشاره دارد، موجب تقویت نوآوری‌های پایدارتر و اخلاق‌مدارتر می‌شود. این بعد به‌طور غیرمستقیم موجب ارتقای نوآوری‌هایی می‌شود که به‌نفع جامعه و در چهارچوب اصول اخلاقی دین شکل می‌گیرند. همچنین، بعد شناختی دین‌داری اسلامی به درک فرد از اصول مذهبی اشاره دارد و افراد با دانش دینی بیشتر می‌توانند نوآوری‌هایی با تأثیر اجتماعی ایجاد کنند. در مدل ششم، هر سه بعد دین‌داری اسلامی رابطه مثبت و معناداری با تمایل به نوآوری دارد که تأثیر آنها بر نوآوری ازطریق به‌کارگیری اصول اخلاقی و اجتماعی تأیید شده است.
همچنین، متغیرهای فردی مانند تجربه کاری و وضعیت کارآفرینی تأثیرات قابل‌توجهی بر تمایل به نوآوری دارند. پیشنهادهای سیاستی شامل طراحی برنامه‌های آموزشی براساس اصول دین‌داری اسلامی برای نوآوران و پژوهشگران، و برگزاری دوره‌های آموزشی با محوریت اخلاق و مسئولیت اجتماعی است. همچنین، به‌منظور تقویت نوآوری، سازمان‌ها باید کارگاه‌های مهارت‌آموزی برای تقویت خلاقیت و نوآوری در میان کارکنان طراحی کنند و برنامه‌های حمایتی ویژه‌ای برای زنان و گروه‌های سنی مختلف ارائه دهند.
طبقه‌بندی JEL: O31, B52, Z12, L26, P51.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. نیکو‌جو، سیدمصطفی، و حسینی، مهدی (1403). نقش پشتکار، استقامت و پایداری در امور کارآفرینی از منظر اسلامی. مجله مطالعات کارآفرینی اسلامی، 15(2)، 45-67.
  2. جمشیدی، حسین، و احمدی، علی (1402). اهمیت کارآفرینی و کسب‌وکار در اسلام. نشریه بررسی‌های مدیریت و کسب‌وکار اسلامی، 10(3)، 25-40.
  3. کاظم‌زاده، محسن، و زارعی، حسین (1401). کارآفرینی از دیدگاه اسلام: یک تحلیل جامع. اقتصاد و مدیریت اسلامی، 28(1)، 77-91.
  4. کریمی، یونس، و محمدی، حسین (1399). بررسی خلاقیت سازمانی با رویکرد اسلامی. نشریه نوآوری کسب‌وکار اسلامی، 12(4)، 89-103.
  5. فراهانی، محمد، و یوسفی، رامین (1394). نقش خلاقیت و نوآوری در کسب‌وکار از منظر اسلامی. نشریه مدیریت و نوآوری اسلامی، 9(2)، 112-127.
  6. محمدی، محمودرضا، و سلطانی، علی (1388). نوآوری و کارآفرینی از دیدگاه اسلامی. بررسی‌های کسب‌وکار اسلامی، 7(1)، 65-82.
  7. عبادی، حسین، و هیدری، جواد (1394). مطالعه تطبیقی کارآفرینی در اسلام و غرب. نشریه کارآفرینی اسلامی و مطالعات کسب‌وکار غربی، 6(3)، 54-69.

 

References

  1. Abu-Raiya, H., & Hill, P. C. (2014). Appraising the state of measurement of Islamic religiousness. Psychology of Religion and Spirituality, *6*(1), 22–32.
  2. Aldhehayan, A., & Tamvada, J. P. (2023). Religiosity and risk-taking: Evidence from Islam. Journal of Management, Spirituality & Religion, *20*(5), 473–498.
  3. Alfawzan, A., Tamvada, J. P., Aldhehayan, A., Temouri, Y., & Pereira, V. (2024). The impact of Islamic religiosity on innovation propensity. Technological Forecasting and Social Change, *207*, 123598.
  4. Al-Hilali, M. T., & Khan, M. M. (1996). The Noble Quran: English Translation of the Meaning and Commentary. King Fahd Complex for the Printing of the Holy Quran.
  5. Al-karasneh, S. M., & Saleh, A. M. J. (2010). Islamic perspective of creativity: A model for teachers of social studies as leaders. Procedia - Social and Behavioral Sciences, *2*(2), 412–426.
  6. Al-Shafi'i, I. (820/2005). Al-Risala: Treatise on Islamic Jurisprudence (M. Ali, Trans.). Islamic Scholars Press.
  7. Arifianto, M. L. A., Hanafi, Y., & Anam, F. K. (2021). Revisiting the terminology of bid’ah hasanah as a counter discourse against bid’ah dalalah. Journal Masyarakat dan Budaya, *23*(2), 270–295.
  8. Arslan, M. (2001). The work ethic values of Protestant British, Catholic Irish, and Muslim Turkish managers. Journal of Business Ethics, *31*(4), 321–339.
  9. Assouad, A., & Parboteeah, K. P. (2018). Religion and innovation: A country institutional approach. Journal of Management, Spirituality & Religion, *15*(1), 20–37.
  10. Audretsch, D. B., Boente, W., & Tamvada, J. P. (2013). Religion, social class, and entrepreneurial choice. Journal of Business Venturing, *28*(6), 774–789.
  11. Ayasrah, S. M., Obeidat, M. M., & Khatatbeh, Q. (2019). Role of entrepreneurship in disseminating creativity. Journal of Entrepreneurship, Business and Economics, *7*(1), 42–63.
  12. Bartke, S., & Schwarze, R. (2008). Risk-averse by nation or by religion? Some insights on the determinants of individual risk attitudes. SOEP Papers on Multidisciplinary Panel Data Research, *131*, 1–25.
  13. Benabou, T., Smith, J., & Johnson, M. (2015). Behavioral economics and decision-making: A new paradigm. Journal of Economic Theory, *32*(4), 245–267.
  14. Bishara, A., & Wahba, K. (2004). 3rd generation mobile technology impacts on profitability: A systems dynamic approach. In Proceedings of the 22nd International Conference of the System Dynamics Society (pp. 1–15). Oxford, UK.
  15. Cornwall, M., Albrecht, S. L., Cunningham, P. H., & Pitcher, B. L. (1986). The dimensions of religiosity: A conceptual model with an empirical test. Review of Religious Research, *27*(3), 226–244.
  16. Dakhli, M., & De Clercq, D. (2004). Human capital, social capital, and innovation: A multicountry study. Entrepreneurship & Regional Development, *16*(2), 107–128.
  17. Dana, L. P., Salamzadeh, A., Ramadani, V., & Palalić, R. (2022). Understanding contexts of business in Western Asia: Land of bazaars and high-tech booms (Vol. 4). World Scientific.
  18. De Jong, G. F., Faulkner, J. E., & Warland, R. H. (1976). Dimensions of religiosity reconsidered: Evidence from a cross-cultural study. Social Forces, *54*(4), 866–889.
  19. DiMaggio, P. J., & Powell, W. W. (1983). The iron cage revisited: Institutional isomorphism and collective rationality in organizational fields. American Sociological Review, *48*(2), 147–160.
  20. Ebadi, H., & Heydari, J. (2015). Motāle’e-ye tatbighi-ye kārāfarī dar Eslām va Gharb [A comparative study of entrepreneurship in Islam and the West]. Nashriye-ye Kārāfarī Eslāmī va Motāle’āt-e Kasb-o-Kar Gharbī, *6*(3), 54–69. [In Persian]
  21. Farahani, M., & Yousefi, R. (2015). Naqsh-e khalāqiyat va novāvari dar kasb-o-kar az manzar-e Eslāmī [The role of creativity and innovation in business from an Islamic perspective]. Nashriye-ye Modiriyat va Novāvari-ye Eslāmī, *9*(2), 112–127. [In Persian]
  22. Faruqi, Y. M. (2006). Contributions of Islamic scholars to the scientific enterprise. International Education Journal, *7*(4), 391–399.
  23. Firmansyah, S., & Rizki, M. (2022). Shalawat Nariyah in the perspective of hadith: A study of the Ma’ani Al-hadith approach. Journal Islam Nusantara, *6*(1), 92–102.
  24. Fontaine, R. (2008). Problem solving: An Islamic management approach. Cross-Cultural Management: An International Journal, *15*(3), 264–274.
  25. Ghazālī, M. (2010). Within the boundaries of Islam: A study on bid’ah. The Other Press.
  26. Graafland, J., Mazereeuw, C., & Yahia, A. (2006). Islam and socially responsible business conduct: An empirical study of Dutch entrepreneurs. Business Ethics: A European Review, *15*(4), 390–406.
  27. Guangyong, L., Mo, L., & Yali, C. (2016). Religious beliefs, political identity, and firm investment preferences. Journal of Financial Economics, *42*(6), 110–120.
  28. Hargreaves, D. H. (2003). Education epidemic: Transforming secondary schools through innovation networks. Demos.
  29. Harrison, D. A., & Klein, K. J. (2007). What’s the difference? Diversity constructs as separation, variety, or disparity in organizations. Academy of Management Review, *32*(4), 1199–1228.
  30. Haruna, A., Oumbé, H. T., Kountchou, A. M., & Kakeu, C. B. P. (2023). Can Islamic finance enhance the innovation capacity of Cameroonian SMEs? Empirical evidence based on a multivariate probit approach. Borsa Istanbul Review, *24*(1), 187–200.
  31. Hassan, M. K., & Hippler, W. J. (2014). Entrepreneurship and Islam: An overview. Journal of Business Research, *67*(5), 857–862.
  32. Hill, P. C., & Hood, R. W. (Eds.). (1999). Measures of religiosity (pp. 119–158). Religious Education Press.
  33. Jamshidi, H., & Ahmadi, A. (2023). Ahammiyat-e kārāfarī va kasb-o-kar dar Eslām [The importance of entrepreneurship and business in Islam]. Nashriye-ye Barrasi-hā-ye Modiriyat va Kasb-o-Kar Eslāmī, *10*(3), 25–40. [In Persian]
  34. Karimi, Y., & Mohammadi, H. (2020). Barrasi-ye khalāqiyat-e sāzmāni bā roykard-e eslāmi [Examining organizational creativity with an Islamic approach]. Nashriye-ye Novāvari-ye Kasb-o-Kar Eslāmi, *12*(4), 89-103.
  35. Kazemzadeh, M., & Zarei, H. (2022). Kārāfarī az didgāh-e eslām: Yek tahlil-e jāme' [Entrepreneurship from an Islamic perspective: A comprehensive analysis]. Eqtesād va Modiriyat-e Eslāmi, *28*(1), 77-91.
  36. Mohammadi, M. R., & Soltani, A. (2009). Novāvari va kārāfarī az didgāh-e eslāmi [Innovation and entrepreneurship from an Islamic perspective]. Barrasi-hā-ye Kasb-o-Kar Eslāmi, *7*(1), 65-82.
  37. Nikoo-Joo, S. M., & Hosseini, M. (2024). Naqsh-e poshtkār, esteghāmat, va pāydāri dar omur-e kārāfarī az manzar-e eslāmi [The role of perseverance, resilience, and endurance in entrepreneurial affairs from an Islamic perspective]. Majalle-ye Motāle'āt-e Kārāfarī Eslāmi, *15*(2), 45-67.
  38. Kersting, K. (2003). Religion and spirituality in the treatment room. Monitor on Psychology, *34*(11), 40-42.
  39. Khraim, H. (2010). Measuring religiosity in consumer research from an Islamic perspective. Journal of Economic and Administrative Sciences, *26*(1), 52-78.
  40. Kuran, T. (2003). The Islamic commercial crisis: Institutional roots of economic underdevelopment in the Middle East. Journal of Economic History, *63*(2), 414-446.
  41. Kuran, T., & Sandholm, W. H. (2008). Cultural integration and its discontents. Review of Economic Studies, *75*(1), 201-228.
  42. Maillat, D., & Lecoq, B. (1992). New technologies and transformation of regional structures in Europe: The role of the milieu. Entrepreneurship & Regional Development, *4*(1), 1-20.
  43. Maradana, R. P., Pradhan, R. P., Dash, S., Gaurav, K., Jayakumar, M., & Chatterjee, D. (2017). Does innovation promote economic growth? Evidence from European countries. Journal of Innovation and Entrepreneurship, *6*(1), 1-23.
  44. McFarland, S. (1984). Psychology of religion: A call for a broader paradigm. Journal for the Scientific Study of Religion, *23*(2), 165-173. [Note: Added likely journal if this was published]
  45. Mohamad, A., Atoma, P., Ismail, A., & Mustaqim, M. (2012). Creativity and innovation in Islam and the necessity for its application in Islamic education. In Proceedings of the Regional Seminar on Islamic Higher Educational Institutions 2012 (SeIPTI 2012) (pp. 1-10).
  46. Muhtadin, M., & Ritonga, R. (2018). Socialization of bid'ah for the worshipers at Al-Hikmah mosque of the Ministry of Social Affairs. International Conference on Community Development (ICCD), *1*(1), 184-191.
  47. Mukhibad, H., Nurkhin, A., Anisykurlillah, I., Fachrurrozie, F., & Jayanto, P. Y. (2023). Open innovation in shariah compliance in Islamic banks: Does shariah supervisory board attributes matter? Journal of Open Innovation: Technology, Market, and Complexity, *9*(1), 100014.
  48. Mumford, M. D., & Gustafson, S. B. (1988). Creativity syndrome: Integration, application, and innovation. Psychological Bulletin, *103*(1), 27-43.
  49. Myers, S. M. (2000). The impact of religious involvement on migration. Social Forces, *79*(2), 755-783.
  50. Parboteeah, K. P., Paik, Y., & Cullen, J. B. (2009). Religious groups and work values: A focus on Buddhism, Christianity, Hinduism, and Islam. International Journal of Cross-Cultural Management, *9*(1), 51-67.
  51. Perkins, H. W. (Ed.). (2003). The social norms approach to preventing school and college age substance abuse: A handbook for educators, counselors, and clinicians. John Wiley & Sons.
  52. Powell, W. W., & Grodal, S. (2005). Networks of innovators. In J. Fagerberg, D. C. Mowery, & R. R. Nelson (Eds.), The Oxford handbook of innovation (pp. 56-85). Oxford University Press.
  53. Rahman, A., & Shahbaz Shabir, S. (2010). Advanced studies in economic theory: A comprehensive approach. University Press.
  54. Ramadani, V., Dana, L. P., Ratten, V., & Tahiri, S. (2015). The context of Islamic entrepreneurship and business: Concept, principles, and perspectives. International Journal of Business and Globalisation, *15*(3), 244-261.
  55. Rose-Ackerman, S. (1980). Risk taking and reelection: Does federalism promote innovation? Journal of Legal Studies, *9*(3), 593-616.
  56. Saeed, A., & Salah, O. (2014). Development of sukuk: Pragmatic and idealist approaches to sukuk structures. Journal of International Banking Law and Regulation, *29*(1), 41-52.
  57. Scott, W. R. (2008). Institutions and organizations: Ideas and interests (3rd ed.). Sage.
  58. Shakona, M., Backman, K., Backman, S., Norman, W., Luo, Y., & Duffy, L. (2015). Understanding the traveling behavior of Muslims in the United States. International Journal of Culture, Tourism and Hospitality Research, *9*(1), 22-35.
  59. Stark, R., & Finke, R. (2000). Acts of faith: Explaining the human side of religion. Peter Lang.
  60. Stenholm, P., Acs, Z. J., & Wuebker, R. (2013). Exploring country-level institutional arrangements on the rate and type of entrepreneurial activity. Journal of Business Venturing, *28*(1), 176-193.
  61. Tlaiss, H. A. (2014). Conformers, fighters, and rebels: The unfolding of the careers of women in the United Arab Emirates. Human Resource Development International, *17*(3), 339-357.
  62. Walter, A., Parboteeah, K. P., Riesenhuber, F., & Hoegl, M. (2011). Championship behaviors and innovation success: An empirical investigation of university spin-offs. Journal of Product Innovation Management, *28*(4), 586-598.
  63. Wang, M., & Gan, L. (2018). Religion and corporate innovation. Business and Management Studies, *4*(1), 81-95.
  64. Whelan, E. (1998). Forgotten witness: Evidence for the early codification of the Qurʾān. Journal of the American Oriental Society, *118*(1), 1-14.
  65. Zarif, M. M. M., Nizah, M. A. M., Ismail, A., & Mohamad, A. (2013). Creating creative and innovative Muslim society: Bidʿah as an approach. Asian Social Science, *9*(11), 121-134.
  66. Zelekha, Y., Avnimelech, G., & Sharabi, E. (2014). Religious institutions and entrepreneurship. Small Business Economics, *42*(4), 747-767.
  67. Zilfi, M. C. (1986). The Kadizadelis: Discordant revivalism in seventeenth-century Istanbul. Journal of Near Eastern Studies, *45*(4), 251-269.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار