ارائه و تحلیل شبکه مضامین چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه مالی، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتر تخصصی مالی گرایش بانکداری، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

3 دانشجوی کارشناسی‌ارشد پیوسته مدیریت مالی، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران.

چکیده

حکمرانی و نظارت شرعی از ارکان بازارها و مؤسسات مالی اسلامی است. نظارت شرعی بازار سرمایه ایران در سال 1386 با تصویب دستورالعمل تأسیس و فعالیت کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار شکل گرفت. این کمیته اقدامات ارزشمندی در راستای انطباق بازار سرمایه با شریعت داشته ‌است؛ ولی همچنان، پیاده‏سازی نظارت شرعی با چالش‏های متعددی مواجه است که ضرورت شناسایی و تحلیل چالش‏های یادشده و ارائه راهکارهای مقتضی را برجسته می‏‏کند. این پژوهش با استفاده از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختاریافته با دوازده خبره و روش تحلیل مضمون، چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی نظارت شرعی را شناسایی کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد چالش‌های اصلی در ۱۵ محور کلیدی شامل ساختار الگوی فعلی نظارت شرعی، دامنه نظارت، ترکیب و دوره فعالیت اعضا، تعارض منافع، سازوکار جایگزینی و خاتمه همکاری، فرایند بررسی موضوعات، آموزش و فرهنگ‌سازی، عملکرد دبیرخانه فقهی، عملکرد اداره مطالعات اسلامی، عملکرد کارگروه فرعی بازار سرمایه قم، ارزیابی ابزارهای مالی جدید، پاسخگویی به شبهات فقهی، تربیت و نگهداشت نیروی انسانی، ارتباطات و تعاملات و احراز صلاحیت اعضا قابل بررسی هستند. در این پژوهش، راهکارهای متناسب با هر چالش نیز ارائه شده است. 
مقدمه و بیان مسئله: در سال‌های اخیر، توسعه و پیچیدگی بازار سرمایه ایران، همراه با ضرورت رعایت اصول شریعت در فعالیت‌های مالی، نظارت شرعی را به یک نیاز اساسی تبدیل کرده است. این نظارت، افزون‌بر انطباق با موازین اسلامی، در ارتقای شفافیت و سلامت مالی بازار نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. در سطح بین‌المللی، نهادهایی مانند هیئت خدمات مالی اسلامی (IFSB) و سازمان حسابداری و حسابرسی مؤسسات مالی اسلامی (AAOIFI) استانداردهایی را برای حکمرانی و نظارت شرعی تدوین کرده‌اند که موجب تقویت اعتماد عمومی به بازارهای مالی اسلامی شده است. نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران از سال ۱۳۸۶ و با تصویب دستورالعمل تأسیس کمیته تخصصی فقهی آغاز شد. با وجود پیشرفت‌ها، اجرای این نظارت همچنان با چالش‌های متعددی در سطوح تنظیم‌گری و مؤسسات مالی اسلامی روبه‌رو است. برخی پژوهش‌ها به بررسی این چالش‌ها پرداخته‌اند؛ اما در این تحقیق، با استفاده از رویکردی دقیق‌تر، مشکلات شناسایی و راهکارهای عملیاتی ارائه می‌شود. این پژوهش ابتدا مبانی نظری نظارت شرعی را بررسی و سپس با استفاده از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختاریافته با خبرگان و روش تحلیل مضمون، چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی آن را در قالب شبکه مضامین شامل سطوح سه‌گانه فراگیر، سازمان‌دهنده و پایه ارائه می‌کند. هدف این پژوهش، ارائه و تحلیل چالش‏ها و راهکارهای پیاده‏سازی نظارت شرعی با هدف بهبود نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران است.
روش‌شناسی پژوهش: این پژوهش از نوع کیفی و کاربردی است که داده‌ها با استفاده از مطالعه اسنادی و مصاحبه با خبرگان جمع‌آوری شده و مبتنی‌بر روش تحلیل مضمون است. این روش برای شناسایی، تحلیل و سازمان‌دهی الگوهای کیفی است که داده‌های پراکنده را به اطلاعاتی ساختاریافته تبدیل می‌کند. این پژوهش از شبکه مضامین به‌عنوان چهارچوب تحلیلی استفاده کرده که شامل سه سطح مضامین پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر است. برای پاسخ به سؤال پژوهش درباره چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران، گام‌های زیر طی شده است:

طراحی و اصلاح سؤالات مصاحبه براساس مطالعه اسنادی؛
مصاحبه عمیق نیمه‌ساختاریافته با ۱۲ خبره از طریق روش نمونه‌گیری هدفمند غیرآماری، تا رسیدن به کفایت نظری؛
تحلیل داده‌ها با نرم‌افزار MAXQDA 2020 و استخراج مضامین در سه سطح؛
بازبینی مضامین طی چهار مرحله که در دو دور آخر تغییری ایجاد نشد و کفایت حاصل شد؛
استخراج ۸۹۳ کد نهایی شامل ۲ کد فراگیر (آسیب‌شناسی و راهکارها)، ۳۲ مضمون سازمان‌دهنده و ۱۷۶ مضمون پایه؛
ترسیم و تحلیل شبکه مضامین برای ارائه تصویری ساختاریافته از چالش‌ها و راهکارهای نظارت شرعی.

یافته‌ها: یافته‌ها نشان می‌دهد چالش‌های اصلی در ۱۵ محور کلیدی شامل ساختار الگوی فعلی نظارت شرعی، دامنه نظارت، ترکیب و دوره فعالیت اعضا، تعارض منافع، سازوکار جایگزینی و خاتمه همکاری، فرایند بررسی موضوعات، آموزش و فرهنگ‌سازی، عملکرد دبیرخانه فقهی، عملکرد اداره مطالعات اسلامی، عملکرد کارگروه فرعی بازار سرمایه قم، ارزیابی ابزارهای مالی جدید، پاسخگویی به شبهات فقهی، تربیت و نگهداشت نیروی انسانی، ارتباطات و تعاملات و احراز صلاحیت اعضا قابل بررسی هستند. در این پژوهش، راهکارهای متناسب با هر چالش نیز ارائه شده است. این راهکارها شامل ایجاد سازکارهای برای استفاده از مشاوران شرعی، ارتقای دامنه نظارت و ایجاد نظارت شرعی پسینی، ضابطه‌مند کردن احراز صلاحیت اعضای کمیته فقهی، برنامه‌ریزی جهت ارتقای سواد مالی اسلامی و شرعی سرمایه‌گذاران، ایجاد سامانه پاسخگویی شرعی و بهبود ساختار و عملکرد کارگروه‌هاست.
بحث و نتیجه‌گیری: تحلیل یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد برای بهبود کارآمدی نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران، اتخاذ راهکارهای مناسب در هر یک از این محورها ضروری است. براساس نتایج پژوهش، پیشنهادهای سیاستی و اجرایی برای بهبود نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران شامل تدوین دستورالعمل‌های مشاوران شرعی برای رعایت موازین شرعی، تدوین شاخص نظارت شرعی برای رتبه‌بندی نهادهای مالی و ناشران، ایجاد سامانه پاسخگویی شرعی، و اصلاح دستورالعمل کمیته فقهی سازمان بورس، همچنین، پیشنهادهایی جهت افزایش شفافیت در فرایندهای کمیته فقهی و مدیریت تعارض منافع، همراه با الزام به ارائه گزارش عملکرد دوره‌ای و تقویت ارتباطات بین‌المللی است. در کنار این، ایجاد سازوکارهای لازم برای نظارت بر اجرای مصوبات کمیته فقهی، تهیه چک‌لیست نظارت شرعی و بهبود پیاده‌سازی موازین شرعی در بازار سرمایه نیز ازجمله راهکارهایی است که می‌تواند به ارتقای کارآمدی نظارت شرعی کمک کند.
طبقه‌بندی JEL: G21، G29، Z12.
تقدیر و تشکر: از همکاری مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار ایران تشکر و قدردانی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. توحیدی، محمد؛ صبوری، علیرضا؛ رضائی هنجنی، محمدعلی و محمدرضا سید خالقی (1403). «شناسایی و تحلیل مؤلفه‌های مهم در استقرار نظارت شرعی مطلوب در مؤسسات مالی اسلامی».فصلنامه علمی اقتصاد اسلامی 24(94): 79-116.
  2. توحیدی، محمد و علیرضا فتاحی. (1398). «استخراج مؤلفه‌های ارتقاء نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران بر مبنای استانداردهای بین‌المللی (مطالعه موردی: استانداردهای بین‌المللی AAOIFI و IFSB)». فصلنامه بورس اوراق بهادار 12(47): 154-181.
  3. توحیدی، محمد و مریم محمودی (1401). «ارزیابی عملکرد کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه علمی اقتصاد اسلامی». 23(89): 160-129.

doi: 10.30497/IES.2012.1103.

  1. عابدی جعفری، حسن؛ تسلیمی، محمدسعید؛ فقیهی، ابوالحسن و محمد شیخ‌زاده (1390). «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده های کیفی.» اندیشه مدیریت راهبردی (اندیشه مدیریت) ، 5(10)، 151-198.
  2. فتاحی، علیرضا و شهاب خدابخشیان ‌ (1399). «راهکارهای ارتقای نظارت شرعی بازار سرمایه ج. ا. ا.»اقتصاد اسلامی،81 (21)، 56-97.
  3. فتاحی، علیرضا؛ مصباحی مقدم، غلام‌رضا و محمد توحیدی (1401). «آسیب‌شناسی نظارت شرعی بازار سرمایه جمهوری اسلامی ایران.» مجله معرفت اقتصاد اسلامی،13(2)، 57-78.
  4. پایگاه قوانین و مقررات بازار سرمایه ایران (1403). «دستورالعمل تشکیل و فعالیت کمیته تخصصی فقهی».

https://cmr.seo.ir/ShowRules?Id=10291&VersionId=82704&search

  1. مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی (اردیبهشت 1401). «اعضای دوره‌های پیشین کمیته تخصصی فقهی».

https://rdis.seo.ir/fa/category/list/39/

  1. مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی (مهر 1403). «اعضای کنونی کمیته تخصصی فقهی».

https://rdis.seo.ir/fa/category/list/38/

  1. میسمی، حسین و وهاب قلیچ (1389). «نظارت شرعی و ریسک شریعت در بانکداری اسلامی». فصلنامه تازه‌های اقتصاد، 136. 4-12.
  2. Abedi Jafari, Hassan, Taslimi, Mohammad Saeed, Faghihi, Abolhasan, and Sheikhzadeh, Mohammad. (2011). Thematic Analysis and Theme Network: A Simple and Effective Method for Explaining Patterns in Qualitative Data. Strategic Management Thought (Andisheh Modiriyat), 5(2 [Issue 10]), 151-198. [in Persian]
  3. Alnofli, A., & Engku Ali, E. R. A. (2020). The Role of Key Functions of Shariah Governance in Islamic Financial Institutions (IFIs). International Journal of Fiqh and Usul Al-Fiqh Studies, 4(1), 98–107.

https: //doi.org/10.31436/ijfus.v4i1.173

  1. Al-saadi, A., Hassan, M.K. & Alkhan, A.M. (2022), Shari’a Governance in Bahrain: Analysing the Islamic Banking Industry’s Implementation of the Newly Issued Regulatory Shari’a Governance Module, Journal of Risk and Financial Management, 15(10). 418.
  2. Attride-Stirling, Jennifer. (2001). Thematic Networks: An Analytic Tool for Qualitative Research. Qualitative Research, 1(3). 385-405.
  3. Aznan, Hasan., Ruslan, Sabirzyanov. (2015). Optimal shari'ah governance model in islamic finance regulation. International Journal of Education and Research, 3(4), 243-258.
  4. Braun, V. & Clarke, V. (2006), Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.
  5. Fattahi, A., & Khodabakhshian, S. (2021). Strategies for Promoting the Islamic Republic of Iran's Capital Market shariah supervision. Islamic Economics, 21(81), 65-97. [in Persian]
  6. Grassa, R. (2015), Shari'ah supervisory systems in Islamic finance institutions across the OIC member countries: an investigation of regulatory frameworks. Journal of Financial Regulation and Compliance, 23(2), 135-160.
  7. Hichem, Hamza. (2013). 5. Sharia governance in Islamic banks: effectiveness and supervision model. International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management, doi: 10.1108/IMEFM-02-2013-0021
  8. Hussain Minhas, I. (2012). Shari'ah Governance Model (SGM) and its four basic pillars. Islamic Finance News Malaysia Published by Red Money Publication.
  9. IFSB (2014). Revised Guidance On Key Elements in The Supervisory Review Process of Institutions Offering Islamic Financial Services (Excluding Islamic Insurance (Takāful) Institutions And Islamic Collective Investment Schemes).
  10. Kamaruddin, M. I. H., Shafii, Z., Hanefah, M. M., Salleh, S., & Zakaria, N. (2024). Issues and Challenges in Shariah Audit Practices in Malaysian Shariah-Based Sectors. The Journal of Muamalat and Islamic Finance Research, Vol. 21, No. 1. 82-100.
  11. Kamaruddin, M.I.H., Hanefah, M., Shafii, Z. and Salleh, S. (2020). Comparative analysis on Sharīʿah governance in Malaysia: SGF 2010, IFSA 2013 and SGPD 2019. Journal of Public Administration and Governance, 10(1), 110-131.
  12. Masruki, R., Hanefah, M.M. and Dhar, B.K. (2020), Sharīʿah governance practices of Malaysian Islamic banks in the light of Sharīʿah compliance. Asian Journal of Accounting and Governance, 13(1), 91-97.
  13. Md, kausar alam, fakir, tajul islam, mahfuza, kamal runy (2021). Why does Shariah governance framework important for Islamic banks? Asian Journal of Economics and Banking. 5(2), DOI: 10.1108/AJEB-02-2021-0018.
  14. Meisami, H., Musavian, S. A., Abdollahi, M., & Amrollahi, H. (2012). Comparison And Analysis Of The Experience Of Sharia Supervision For Islamic Banking In Other Countries: Lessons For Iran. [in Persian]
  15. Meisami, H., Qelich, W., (2010), Shariah Supervision and Shariah Risk in Islamic Banking. Journal of Economic Developments, Issue 136. [in Persian]
  16. Mohamad, S. and Sori, Z.M. (2016), Effectiveness of shariah committees in the Malaysian Islamic financial institutions: the practical perspective,MEI Insight IFS, 2, 1-8.
  17. Muhammad, Fakhrul, Arrazi. (2023). 1. Konsep shariah governance pada lembaga keuangan syariah. Jurnal hukum ekonomi syariah, doi: 10.59166/mizanuna.v1i2.134
  18. Prasojo, P., Yadiati, W., Fitrijanti, T., & Sueb, M. (2022). Do risk-taking and Shariah governance have a relationship with Maqasid Shariah-based performance?. Global Review of Islamic Economics and Business, 10(1), 27-40.
  19. Regulations for the Formation and Activities of the Specialized Fiqh Committee (August 1, 2024). [in Persian]
  20. Research, Development, and Islamic Studies Center (Mehr 1403). Current Members of the Shariah Advisory Committee. [in Persian] https://rdis.seo.ir/fa/category/list/38/
  21. Research, Development, and Islamic Studies Center (Ordibehesht 1401). Members of the previous terms of the Fiqh Specialized Committee. [in Persian] https://rdis.seo.ir/fa/category/list/39/
  22. Saleh, A. O. H., Abdirasak, A., & Zakariyah, H. (2021). Shariah supervision controls of Islamic banks: A critical analytical study. In B. Alareeni, A. Hamdan, & I. Elgedawy (Eds.) , The importance of new technologies and entrepreneurship in business development (pp. 345-367). Springer.
  23. Saleh, A.O.H., Abdirasak, A., Zakariyah, H., & Taoufiq, E.A. (2024). Shariah Governance and Audit in the Islamic Banks: A Literature Review. Journal of Islamic Banking and Finance, 11(2), 111-132. https: //doi.org/10.1007/s10760-023-09655-6
  24. Sohail, aamir; ahmad, Munawa; khan, mubbsher Munawar (2021). An exploratory study to investigate the role of Shariah Governance in Islamic financial institutions: A case of Emerging Economy. Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry. 12(10), 1366-1380.
  25. Sriani, E., & Habibah, I. (2024). THE ROLE OF THE SHARIA SUPERVISORY BOARD IN ENSURING CONTRACT COMPLIANCE IN SHARIA FINANCIAL INSTITUTIONS'FINANCING Jurnal Ilmiah Mizani: Wacana Hukum, Ekonomi Dan Keagamaan, 10(2), 198-207.
  26. Sueb, M., Prasojo, Muhfiatun, Syarifah, L., and Nur Anggara Putra, R. (2022). Shariah Board Characteristics, Risk-Taking, and Maqasid Shariah Affect an Islamic Bank's Performance. Banks and Bank Systems, 17(3), 89–101.
  27. The Central Bank of the Islamic Republic of Iran Law (December 5, 2023). [in Persian]
  28. The Constitution of the Islamic Republic of Iran. [in Persian]
  29. The Sixth Five-Year Development Plan of the Islamic Republic of Iran (2017–2021). [in Persian]
  30. Tohidi, M., & Fattahi, A. (2019). Parameters of Promotion of Shariah Supervision of Iran's Capital Market Base On International Shariah Supervision Standards by Thematic Analysis Approach (Case Study: International Standards IFSB & AAOIFI). Journal of Securities Exchange, 12(47), 154-181. [in Persian]
  31. Tohidi, M., & Mahmoudi, M. (2023). Evaluation of the performance of the shariah committee of Stock Exchange and Securities Organization of the Islamic Republic of Iran. Islamic Economics, 23(89), 129-160. [in Persian]
  32. Tohidi, M., Saboori, A., Rezaei Hanjani, M., & Khaleghi, S. M. (2024). Identifying and analyzing the important components in the establishment of optimal Sharia supervision in Islamic financial institutions. Islamic Economics, 24(94). [in Persian]
  33. Triasari, D., & Zwart, F. De. (2021). The Legal Reform Policy on the Shariah Supervisory Board Role’s in Indonesian Shariah Banks. Bestuur, 9(2), 113–125.
  34. Uçar, A. M. (2024). Islamic Financial Services Board (IFSB). In M. Ustaoğlu & C. Çakmak (Eds.), The Palgrave Encyclopedia of Islamic Finance and Economics. Palgrave Macmillan. DOI: 10.1007/978-3-030-93703-4_146-1​
  35. Yusuf, Sani, Abubakar. (2022). 2. Shariah Governance: Some Probable Challenges That May Be Faced By Shariah Committee (SC) At Islamic Financial Institutions (IFIs). International Research Journal Of Shariah, Muamalat And Islam, doi: 10.35631/irjsmi.411001

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار