آسیب‎شناسی مهندسی مالی اسلامی رایج در راستای طراحی نظام مالی اسلامی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه عدالت

2 هیات علمی دانشگاه خوارزمی

چکیده

مهندسی مالی رایج مجموعه علوم یا فنونی است که به دنبال پیدا کردن روش‎های نوین و مؤثر برای تأمین بهینه مالی، در قالب مبانی، اهداف و چارچوب‎های نهادی حاکم بر اقتصاد لیبرال است. مسئله اصلی این است که آیا می‎توان با شبیه‎سازی به راهبردها و الگوهای سازگار با اهداف نظام مالی اسلامی دست یافت؟
در این مقاله برای رسیدن به پاسخ ابتدا به بیان سیر تاریخی و تحلیل رویکردهای مالی اسلامی پرداخته شد. رویکرد غالب مالی اسلامی رایج روش انفعالی (تطبیق، شبیه‎سازی و تصحیح) است که نقطه مشترک آن تأکید بر بازسازی دستاوردهای نهایی‎گرایی در اقتصاد مالی رایج است. پژوهش‎ها در این سطح با در خدمت‎گیری دستگاه فقه، فاقد روش‎شناسی خاص برای دستیابی به اهداف مالی اسلامی هستند.
در بررسی انجام شده افزون بر مشکل عدم وحدت نظر در موضوعات مالی، رویکرد انفعالی با آسیب‎های عدم وحدت نظر، تطبیق‎دهندگی، استفاده گسترده از حیل، پیچیده‎سازی و ناهمخوانی با اهداف همراه است که در مجموع موجب بی‎خاصیت‎نمایی ضوابط قراردادها و وجود فلسفه تحریم ربا و سایر ضوابط مسلم در باب معاملات شده است. این رویکرد به طعن مخالفان و عدم تمایز واقعی نظام مالی ابداعی با رایج منجر شد. پیشنهاد می‎شود در گام نخست با رویکرد نظام‎ساز و اندیشه اعتدال فقه، به کشف ضابطه‎های اقتصاد مالی از منافع فقه و اخلاق پرداخت و در چارچوب آن و متناسب با اهداف ساختار نظام مالی اسلامی در جهت رفع نیازهای مالی واقعی طراحی شود.

کلیدواژه‌ها


  1. ابوزهره، محمد (2008)، بحوث فی‏الربا، بیروت: دارالفکر العربی.
  2. امام خمینیe، سیدروح‎الله الموسوی (1379)، کتاب البیع، ج‎2، قم: مؤسسه نشر آثار امام خمینیe.
  3. بیات، میثم؛ محمد طالبی و حمید قدوسی (1397)، «بررسی علل عدم پذیرش و نشر نوآوری در ابزارهای مالی اسلامی در بازار سرمایه ایران»، تحقیقات مالی اسلامی، ش2، ص277−308.
  4. توتونچیان، ایرج (1379)، پول و بانکداری اسلامی و مقایسه آن با نظام سرمایهداری، تهران: انتشارات توانگران.
  5. الجرحی، معبدعلی و محمدانس زرقا (1390)، پیشرفتهای اقتصادی و مالی اسلامی؛ درمورد اقتصاد و مالی اسلامی: جایگاه آنها کجاست؟، مترجم: حامد تاجمیر و حمزه مظفری، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادقg.
  6. چودهوری، مسعود العالم (1390)، پیشرفتهای اقتصادی و مالی اسلامی؛ درمورد اقتصاد و مالی اسلامی: جایگاه آنها کجاست؟، مترجم: حامد تاجمیرو حمزه مظفری، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادقg.
  7. دبیرخانه کمیته فقهی بورس (1393)، مصوبات کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار، مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار، ج1، تهران: انتشارات بورس.
  8. ربانی گلپایگانی، علی (1392)، «شریعت و مصلحت»، فصلنامه علمی پژوهشی کلام اسلامی، ش85، ص7−40.
  9. رشید رضا، سیدمحمد (1406)، الربا و المعاملات فی‏ الاسلام، بیروت−لبنان: دار ابن‎زیدون.
  10. ساعاتی، عبدالرحیم (2006)، «النظام النقدی و الإدارة النقدیة فی اقتصاد اسلامی»، المجله العلمیه، ص1−30.
  11. سلمان، سیدعلی؛ منور اقبال و دادنگ مولجوان (1390)، پیشرفتهای اقتصادی و مالی اسلامی، ترجمه حامد تاجمیرریاحی، حمزه مظفری، مریم گرابیان، تهران: دانشگاه امام صادقg.
  12. شورای پول و اعتبار (1398)، «دستورالعمل اجرایی نحوه امهال مطالبات مؤسسات اعتباری مصوب 15/5/1398»، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، تهران.
  13. صانعی، یوسف (1383)، فقه و زندگی 1، قم: انتشارت میثم.
  14. شعبانی، احمد و عبدالحمید کجوری‎نژاد (1390)، «تبیین ساختار و مبانی مهندسی مالی اسلامی»، تحقیقات مالیاسلامی، ش1، ص5−23.
  15. شهید صدر، محمدباقر (1417)، اقتصادنا، دفتر تبلیغات اسلامى شعبه خراسان‎، ایران.
  16. شهنازی، روح‎اله و مجتبی پناهی (1395)، «سنجش میزان صوری بودن قراردادهای تسهیلات بانکی: مطالعه موردی بانک ملت شیراز»، فصلنامه اقتصاد و بانکداری اسلامی، ش16، ص175−202.
  17. صمصامی، حسین و همکاران (1397)، مأخذشناسی اقتصاد اسلامی، ج3، تهران: انتشارات نور علم.
  18. عارف، محمد (1390)، پیشرفت‎‎های اقتصادی و مالی اسلامی؛ توضیحات (2) درمورد اقتصاد و مالی اسلامی: جایگاه آنها کجاست؟، ترجمه حامد تاجمیر و حمزه مظفری، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادقg.
  19. علیدوست، ابوالقاسم (1395)، «ظرفیت‎های فقه در رویارویی با مسائل دنیای معاصر»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، ش62، ص61−78.
  20. غنی‏نژاد، موسی (1375)، «تفاوت ربا و بهره بانکی»، مجموعه مقالات ششمین کنفرانس سیاست‏های پولی و ارزی، تهران: مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی.
  21. القری، محمدعلی (1998)، «البنک الاسلامی أتاجر هو أم وسیط المالی؟»، مجله الاقتصاد الاسلامی، عربستان سعودی: دانشگاه ملک عبدالعزیز.

22. کاشانى، سیدمحمود (1376)، «بررسى حقوقى چارچوب قانون عملیات بانکى بدون ربا»، مجموعه مقالات هشتمین سمینار بانکدارى اسلامى، تهران: مؤسسه بانکدارى ایران.

  1. معرفت، محمدهادى (1379)، «مبانی حرام بودن ربا و مسئله بانک»، مجله فقه، ش25 و 26، ص31−49.
  2. معصومی‎نیا، غلامعلی و سمیه رشیدیان (1394)، «نگرش اسلام به رفاه اقتصادی»، فصلنامه معرفت اقتصاد اسلامی، ش13، ص55−76.

25. المصری، رفیق یونس (1998)، «ماهیت المصرف الاسلامی»، مجله الاقتصاد الاسلامی، جده، عربستان سعودی: دانشگاه ملک عبدالعزیز، ش10، ص61−67.

  1. مصوبات کمیته فقهی بورس (1397)، کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار، ج1، تهران: انتشارات بورس.
  2. مصوبات کمیته فقهی بورس (1398)، کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار، ج1، تهران: انتشارات بورس.
  3. مکارم شیرازی، ناصر (1428)، حیله‌هاى شرعى و چاره‌جوئى‌هاى صحیح‌، چاپ دوم،  قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالبj.
  4. موسویان، سیدعباس و حسین میثمی (1394)، بانکداری اسلامی (۱): مبانی نظریتجارب عملی، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
  5.  موسویان، سیدعباس و حامد تاجمیر ریاحی (1397)، «روش تحقیق جامع طراحی ابزارهای مالی اسلامی»، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ش69، ص17−51.
  6. ـــــــــــــــ (1391)، بازار سرمایه اسلامی (1)، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

32. واعظ برزانی، محمد؛ رحیم دلالی اصفهانی و مسلم آل‎بوسلیم (1388)، «مهندسی نظام تأمین مالی اسلامی»، دومین کنفرانس بینالمللی توسعه نظام تأمین مالی در ایران، تهران: مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه صنعتی شریف.

33. هاشمى شاهرودی، سیدمحمود و ‎جمعى از پژوهشگران (1426)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیتb، ج3، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‎بیتb.

  1. ـــــــــــــــ (1423)، قراءات فقهیه معاصر، ج2، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‎بیتb.
  2. نجفی، محمدحسن بن باقر بن عبدالرحیم (1362)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج24، چاپ هشتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  3. نظری، حسن‎آقا (1390)، نظریهپردازی علمی اقتصاد اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    1. AAOIFI, Shari’ah Standards )2015(, Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions, Manama.
    2. Iqbal, Zamir (1999), Financial engineering in Islamic finance, THUNDERBIRD INTERNATIONAL BUSINESS REVIEW, A Wiley Company, pp 541-559
    3. IIFM Sukuk Database (2018).
    4. IIFM Sukuk Database (2017).
    5. ECB (2013).
    6. IFSB Secretariat Workings (2017).
    7. https://www.cbi.ir/category (بانک مرکزی جمهوری اسلامی، بخش بازار سرمایه)