تحلیل فقهی ماهیت هزینه‏های پول در قراردادهای بالادستی نفت و گاز ایران

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی

2 دانشکده اقتصاد دانشگاه امام صادق، تهران، ایران

3 دانشگاه امام صادق ع

چکیده

صنعت نفت در کشورهای دارای ذخایر، نیاز به جذب سرمایه‏گذاری بالا و استفاده از فناوری‎های نوین و پیشرفته دارد که این مسئله معمولاً با قراردادهای بالادستی تأمین می‏شود. باوجوداین، یکی از مسائل مهم در استفاده از این قراردادها در اقتصاد کشور، انطباق مفاد آنها با ضوابط فقه امامیه است.
پرسش اصلی تحقیق آن است که شبهات مهم فقهی در بحث هزینه پول در قراردادهای بالادستی نفت و گاز (شامل بیع متقابل و IPC) و راهکارهای شرعی حل این شبهات کدام است؟ یافته‎های تحقیق که به روش توصیفی و تحلیل محتوا به ‎دست ‎آمده نشان می‎دهد قراردادهای بالادستی حوزه نفت و گاز را می‎توان در راستای فعالیتی حقیقی و مفید برای کشور یعنی توسعه بخش نفت و گاز در نظر گرفت که یکی از زیرساخت‎های توسعه اقتصادی کشور محسوب می‎شود. براساس‌این، می‎توان کلیت قراردادهای بالادستی نفت و گاز را در ذیل اصل فقهی و حقوقی «صحت و لزوم» قراردادها پذیرفت؛ البته لازم است وجود شبهاتی مانند ربا یا غرر در رابطه با مفاد آنها بررسی شود.
در این رابطه مسئله «هزینه پول» در این قراردادها می‎تواند با شبهه ربای قرضی مواجه باشد و لازم است راهکارهای شرعی جایگزین در این زمینه استفاده شود. مازاد مرتبط با تأخیر تأدیه دین نیز اگر به‌صورت شرط ضمن عقد در قرارداد ذکر شود، براساس نظر بسیاری از فقها و شورای نگهبان، قابلیت پذیرش دارد. سرانجام، با توجه به اینکه نرخ هزینه پول در قراردادهای بالادستی معمولاً به‌صورت شناور (لایبور به‌علاوه عددی ثابت) تعیین می‎شود، شبهه غرر در رابطه با این قراردادها مطرح می‎شود.
باوجوداین، می‎توان با استفاده از راهکار فقهی «تخفیف» این چالش را برطرف نمود؛ یعنی کارفرما و پیمانکار از ابتدا در رابطه با حداکثر نرخ احتمالی هزینه پول توافق می‎کنند و پیمانکار در قالب شرط ضمن عقد می‎پذیرد که در عمل براساس فرمول «لایبور به‌علاوه عدد ثابت» به کارفرما تخفیف دهد. در این شرایط به دلیل آنکه نرخ هزینه پول از ابتدا برای طرفین مشخص است، لذا شبهه غرر از این معاملات برطرف می‎شود.

کلیدواژه‌ها


1. آهنگران، محمد و فرشته ملاکریمی (۱۳۸۹)، «بررسی فقهی و حقوقی وجه التزام بانکی»، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۴۰، ص76−99.
2. اسدی ‌مهمان‌دوستی، الهه؛ فاطمه بزازان و میرحسین موسوی (1395)، «عدم حتمیت میزان ذخایر اثبات ‌‎شده نفت و رشد اقتصادی ایران»، مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، 19 (5)، ص131−153.
3. انصاری، مرتضی (۱۴۰۶ق)، کتاب المکاسب، جلد 6، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
4. امامی‌میبدی، علی و احمد هادی (1396)، «ارزیابی نظام مالی قراردادهای نفتی بیع متقابل و قراردادهای جدید نفتی ایران با استفاده از روش TOPSIS»، فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی، 55، ص69−106.
5. امانی، مسعود (1389)، حقوق قراردادهای بینالمللی نفت، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادقj.
6. ایران‌‎پور، فرهاد (1387)، «انواع قراردادهای نفتی: تحول قراردادهای نفتی از قراردادهای معاوضی به‌سوی قراردادهای مشارکتی»، مطالعات حقوق خصوصی، 2 (38)، ص25−38.
7. ایزدی‌فرد، علی‌اکبر و حسین کاویار (1389)، «تأملی فقهی حقوقی در قرارداد بیع متقابل»، پژوهشنامه بازرگانی، ۵۴، ص29−45.
8. برامکی‌یزدی، حجت‌‎الله و داوود منظور (1395)، «بررسی و تحلیل فقهی قراردادهای توسعه میدان‌‎های نفت و گاز»، فصلنامه اقتصاد اسلامی، 16 (62)، ص139−165.
9. حاتمی، علی و اسماعیل کریمیان (۱۳۹۳)، حقوق سرمایهگذاری خارجی در پرتو قانون و قراردادهای سرمایهگذاری، تهران: انتشارات تیسا.
10. رحیمی، فتح‌‎الله و شافع، میرشهبیز (1394)، «قرارداد بین‌‎المللی نفتی بیع متقابل و موقعیت آن در رویارویی با عقود اسلامی»، فصلنامه مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، 2 (1)، ص29−56.
11. شیروی، عبدالحسین (1395)، حقوق نفت و گاز، تهران: بنیاد حقوقی میزان.
12. شیریجیان، محمد (1395)، تحلیل مقایسهای سرمایهگذاری و تولید بهینه نفت در قراردادهای بیع متقابل و مشارکت در تولید مبتنی بر مبانی فقهی و روشهای بهینهسازی، رساله دکتری، دانشگاه امام صادقj.
13. صابری، محمدرضا (1386)، «مطالعه تطبیقی ماهیت حقوقی قراردادهای بیع متقابل و جایگاه قانونی آن»، فصلنامه حقوقی بینالمللی، ۳۷، 111−141.
14. صاحب‌‎هنر، حامد؛ محمدرضا لطفعلی‌‎پور، محمود هوشمند و مهدی فیضی (1396)، «مقایسه تطبیقی رژیم مالی قراردادهای جدید نفتی ایران (IPC) و قراردادهای مشارکت در تولید (PSC): مطالعه موردی میدان آزادگان جنوبی»، فصلنامه نظریههای کاربردی اقتصاد، 12 (4)، ص87−118.
15. عسگری، محمد‌‎مهدی و محمد شیریجیان (1397)، «تحلیل ماهیت قراردادهای بیع متقابل حوزه بالادستی صنعت نفت و گاز از منظر فقه امامیه»، مطالعات اقتصاد اسلامی، 20 (10)، ص25−47.
16. قانون اصلاح قانون نفت مصوب 1390، سایت مرکز پژوهش‌‎های مجلس.
17. قانون نفت مصوب 1353، سایت مرکز پژوهش‌‎های مجلس.
18. کهن‌هوش‌‎نژاد، روح‌‎الله (1396)، طراحی شکل جدید قراردادهای نفتی ایران در جهت ارتقای کارکردهای اقتصادی قراردادها در چهارچوب الزامات حقوقی و فقهی، تهران: دانشگاه امام صادقj.
19. منظور، داود، آقامهدوی، اصغر و روح‌‎الله کهن‌‎هوش‌‎نژاد (1397)، «تحلیل ماهیت قراردادهای بالادستی صنعت نفت از منظر فقه امامیه»، مطالعات اقتصاد اسلامی، 20 (10)، 93−115.
20. موسوی خمینی، روح‌الله (۱۴۲۱ق)، کتاب ‏البیع، جلد اول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیe.
21. موسویان، سیدعباس و حسین میثمی (۱۳۹۶)، بانکداری اسلامی (۲): بانکداری مرکزی اسلامی و سیاستگذاری پولی و ارزی، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
22. موسویان، سیدعباس و حسین میثمی (۱۳۹۷)، بانکداری اسلامی (۱): مبانی نظریتجارب عملی، ویرایش 6، تهران: پژوهشکدهٔ پولی و بانکی.
23. موسویان، سیدعباس و حسین میثمی (۱۳۹۶)، بانکداری اسلامی (۲): بانکداری مرکزی اسلامی و سیاست گذاری پولی و ارزی، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
24. موسویان، سیدعباس (۱۳۷۶)، «بهره بانکی همان رباست: نقدی بر مقاله تفاوت ربا و بهره»، فصلنامه نقد و نظر، ۱۳، ص3−34.
25. موسویان، سیدعباس (۱۳۹۲)، معاملات بانکی از منظر مراجع تقلید، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
26. ندرى، کامران و اسدالله فرزین‌‎وش (1381)، «ربا، بهره قراردادی و بهره طبیعی (نقد مفهوم بهره در نظریات اقتصادی متفکرین مسلمان)»، تحقیقات اقتصادی, 37(1)، ص149−185.
27. نظرپور، محمدنقی؛ محمدرضا یوسفی شیخ‌رباط و میمنت ابراهیمی (۱۳۹۰)، «بررسی شاخص‌‎های ممنوعیت غرر در عملکرد بانکداری بدون ربا در ایران»، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۴۳، ص25−51.
28. Blake, A. and Mark, C. (2006), “Comparing petroleum fiscal regimes under oil price uncertainty”, Resources Policy, 31 (2), pp. 95−105.
29. Deutsche Bank (2013), Oil & Gas for Beginners, In Germany: Deutsche Bank.
30. Leroy, A. (2018), Production Availability and Reliability: Use in the Oil and Gas industry, London: Wiley−ISTE Publication.
31. Oxford Dictionary (2018), Oxford English dictionary, In Simpson, JA & Weiner, London: Oxford University Press.
32. Speight, J. (2019), Shale Oil and Gas Production Processes, London: Gulf Professional Publication.